"Εκείνος περιπλανιόταν σε όλο το άπειρο": η παράδοση για την αυτοτύφλωση του Δημόκριτου

Cicero, Tusc. disp. 5, 39, 114: «Ο Δημόκριτος, όταν στερήθηκε τα μάτια του, δεν μπορούσε πράγματι να ξεχωρίσει το λευκό από το μαύρο. Μπορούσε, όμως, να ξεχωρίσει το καλό από το κακό, το δίκαιο από το άδικο, το κόσμιο από το αισχρό, το χρήσιμο από το άχρηστο, το μεγάλο από το μικρό. Δίχως την ποικιλία των χρωμάτων μπορούσε να ζει ευτυχής, δεν μπορούσε όμως δίχως τη γνώση των πραγμάτων. Μάλιστα, αυτός ο άνδρας θεωρούσε ότι η όραση του νου εμποδίζεται από την όραση των ματιών και ενώ άλλοι άνθρωποι συχνά δε βλέπουν αυτό που είναι μπροστά στα πόδια τους, εκείνος περιπλανιόταν σε όλο το άπειρο[1]...».

Cicero, De fin. 5, 29, 87: «...Ο Δημόκριτος... ο οποίος (αν είναι αλήθεια ή ψέμα δε μας ενδιαφέρει να το ψάξουμε) λέγεται ότι στέρησε από τον εαυτό του τα μάτια του -σίγουρα για να αποσπάται η διάνοια του όσο το δυνατόν λιγότερο από τους λογισμούς της-, αμέλησε την πατρική του περιουσία, άφησε τα χωράφια του ακαλλιέργητα, αναζητώντας τι άλλο αν όχι την ευτυχισμένη ζωή;».[2]

Gellius, Noct. Att. 10, 17: «Για το Δημόκριτο, το φιλόσοφο, είναι γραμμένο σε μνημεία της ελληνικής ιστορίας... ότι στέρησε με δική του θέληση τα μάτια του από το φως τους, επειδή πίστευε ότι οι σκέψεις και οι συλλογισμοί του νου του... θα ήταν ζωηρότεροι και ακριβέστεροι, εάν τους απελευθέρωνε από το δέλεαρ της όρασης και τα εμπόδια των οφθαλμών του».

Laberius, Restio 90-94 Bonaria:

«Ο Δημόκριτος, ο Αβδηρίτης, ο φυσικός φιλόσοφος,

ασπίδα τοποθέτησε απέναντι στην ανατολή του ήλιου,

για να μπορέσει τα μάτια να εξορύξει χάρη στη λάμψη του χαλκού.[3]

Έτσι με τις ακτίνες του ήλιου εξόρυξε το βλέμμα των ματιών του,

για να μη βλέπει να ευτυχούν πολίτες μοχθηροί».

Πλούταρχος, Περί πολυπρ. 521D: «Γιατί είναι ψέμα εκείνο που λέγεται, ότι δηλαδή ο Δημόκριτος τύφλωσε από μόνος του τα μάτια του, (αφού τα προσήλωσε πάνω σε πυρακτωμένα κάτοπτρα και δέχτηκε την αντανάκλασή τους ), για να μην ταράζουν τη διάνοιά του, καλώντας την συχνά προς τα εξωτερικά πράγματα, αλλά να τον αφήνουν να κάνει την ενδοσκόπησή του και να δαπανά τον καιρό του με τα νοητά, σαν παράθυρα που βλέπουν στο δρόμο αλλά σφραγίστηκαν» .

Ιμέριος, Κατ’ Επικούρου 135 Colonna: «Ο Δημόκριτος με τη θέλησή του προσπαθούσε να είναι άρρωστος σωματικά, για να είναι υγιής στα ανώτερα».

Τertullianus, Apolog. 46: «Ο Δημόκριτος με το να τυφλώσει τον εαυτό του, επειδή δεν μπορούσε να αντικρίζει τις γυναίκες δίχως να τις επιθυμεί και θλιβόταν αν δεν τις υπέτασσε, ομολογεί την ακολασία του διορθώνοντάς την».

---

[1] Αυτή η διατύπωση φαίνεται να αποτελεί απάντηση στο πολύ παλιό ανέκδοτο για τον αφηρημένο επιστήμονα που απασχολημένος με τον ουρανό έχει αποκοπεί από την απτή πραγματικότητα. Βλ. π.χ. όσα λέγονται για το Θαλή στο Θεαίτητο (174Α) του Πλάτωνα. Η πολεμική που εκφράζει το χωρίο μας ενάντια στην εικόνα του αφηρημένου επιστήμονα μπορεί να έχει ως απώτερη πηγή της τον ίδιο το Δημόκριτο, τη συμμερίζονταν όμως αναμφίβολα και οι Επικούρειοι. Άλλωστε, ο Λουκρήτιος (De rerum natura 1, 72-74) μεταφέρει τη φράση infinitatem omnem peregrinabatur στον Επίκουρο.

[2] Σ’ αυτό το απόσπασμα έχουμε την εξέλιξη του θρύλου για την τυφλότητα του Δημόκριτου: ο Δημόκριτος τύφλωσε μόνος τον εαυτό του. Ο Κικέρων δείχνει να δυσπιστεί σ’ αυτήν την εκδοχή (vere falsone), όπως και ο Πλούταρχος. Αιτία της εμφάνισής της αποτελεί ίσως η άποψη του Δημόκριτου ότι μόνη η εμπειρία των αισθήσεων δεν αρκεί, αλλά χρειάζεται και η κριτική παρέμβαση του νου. Αν η γνώση που αποκτάμε μέσω των αισθήσεων είναι τυφλή (σκοτίη), αλλά η γνώση που αποκτάμε με τη βοήθεια του νου είναι γνήσια (γνησίη), τότε ο σοφός αν βγάλει τα μάτια του θα βλέπει καλύτερα. Αυτό το συμπέρασμα με βάση τα λόγια του Δημόκριτου μπορούσε να εξαχθεί μόνο σε μια εποχή που απέρριπτε εντελώς τα δεδομένα των αισθήσεων και αντέτασσε σ’ αυτές τον καθαρό νου. Αυτή είναι η εποχή του Πλάτωνα και αργότερα.

                Αξίζει να προσεχτεί με ποιο τρόπο αλλάζει σιγά σιγά η αιτιολογία της αυτοτύφλωσης του Δημόκριτου. Στον Κικέρωνα και το Γέλλιο ο σκοπός του Δημόκριτου είναι να προφυλάξει το νου από την απάτη των αισθήσεων. Το ίδιο υπονοεί και ο Πλούταρχος. Στο Λαμπέριο η αιτία είναι ηθική: ο Δημόκριτος δεν ήθελε να βλέπει την ευημερία των κακών ανθρώπων. Τέλος, στον Τερτυλλιανό έχουμε την χριστιανική άποψη: ο Δημόκριτος προσπάθησε να απαλλαγεί από τον πόθο των γυναικών.

[3] Εδώ η ασπίδα λειτουργεί ως κοίλο κάτοπτρο (βλ. το επόμενο απόσπασμα).