Τεντ Τσιανγκ (Ted Chiang), Ο Προβλεπτής (τίτλος πρωτοτύπου: What’s Expected of Us)

Ο Ted Chiang είναι πολυβραβευμένος συγγραφέας επιστημονικής φαντασίας. Κινεζικής καταγωγής και γεννημένος στην Αμερική, είναι συγγραφέας σύντομων ιστοριών και λίγο μεγαλύτερων κειμένων. Το άθροισμα όλων όσων έχει γράψει δεν ξεπερνά τα 15 κείμενα. Με αυτήν την ελάχιστη ποσότητα γραπτών έχει κερδίσει δεκάδες σημαντικά βραβεία επιστημονικής φαντασίας, ανάμεσά τους τέσσερις φορές το βραβείο Hugo και τέσσερις φορές το βραβείο Nebula, που αποτελούν τα πλέον προβεβλημένα στο χώρο. Παγκόσμια γνωστός έγινε κυρίως όταν το 2016 το σύντομο διήγημά του “Story of your life“ αποτέλεσε τη βάση για την ατμοσφαιρική ταινία επιστημονικής φαντασίας “The arrival” με σκηνοθέτη τον Denis Villeneuve (η ταινία είναι εξίσου βαθυστόχαστη όσο και η πρωτότυπη ιστορία. Βλ. για κριτική http://flix.gr/cinema/arrival-review.html). Όσο είμαι σε θέση να γνωρίζω (από ένα πρόχειρο ψάξιμο στη google) στα ελληνικά έχει μεταφραστεί η συλλογή του “Stories of your life and others”, για την οποία πάτα τον σύνδεσμο https://www.politeianet.gr/books/9789600447637-chiang-ted-kedros-istories-tis-zois-sou-264747. Η ιστορία που μεταφράζω εδώ δεν περιλαμβάνεται σ’ αυτή τη συλλογή. Το βασικό της θέμα είναι η οντολογική έλλειψη της ελεύθερης βούλησης, αυταπάτη πάνω στην οποία στηρίχτηκε ο πολιτισμός και η ψευδαίσθηση της ανθρώπινης ταυτότητας.

Ο ΠΡΟΒΛΕΠΤΗΣ

[Τίτλος πρωτοτύπου: What’s Expected of Us]

Αποτελεί μια δύσκολη επιλογή...

Αυτό το μήνυμα είναι μια προειδοποίηση. Παρακαλώ διαβάστε το με προσοχή.

Μέχρι τώρα πιθανώς θα έχετε δει έναν Προβλεπτή. Εκατομμύρια από αυτούς θα έχουν πουληθεί κατά τη στιγμή που διαβάζετε αυτά τα λόγια. Για όσους δεν έχουν δει έναν, πρόκειται για μια μικρή συσκευή, σαν το τηλεχειριστήριο με το οποίο ανοίγεις την πόρτα του αυτοκινήτου σου. Τα μοναδικά του χαρακτηριστικά  είναι ένα κουμπί κι ένα μεγάλο πράσινο φωτάκι. Το φως ανάβει, αν πατήσεις το κουμπί. Πιο συγκεκριμένα: το φως ανάβει ένα δευτερόλεπτο προτού πατήσεις το κουμπί.

Οι περισσότεροι λένε ότι όταν τον δοκιμάζουν για πρώτη φορά, νιώθουν σαν να παίζουν ένα παράξενο παιχνίδι, το οποίο έχει ως σκοπό να πατήσεις το κουμπί, αφού δεις το φως, και το οποίο είναι εύκολο να το παίξεις. Αλλά όταν προσπαθήσεις να παραβιάσεις τους κανόνες, συνειδητοποιείς ότι δεν μπορείς. Αν προσπαθήσεις να πατήσεις το κουμπί δίχως να έχεις δει το φως, το φως εμφανίζεται αμέσως και, ανεξάρτητα από το πόσο γρήγορα θα κάνεις την κίνηση, ποτέ δεν προλαβαίνεις να πατήσεις το κουμπί παρά μόνο αφού έχει περάσει πρώτα ένα δευτερόλεπτο. Αν περιμένεις για το φως, έχοντας σκοπό να μην πατήσεις το κουμπί στη συνέχεια, το φως δεν εμφανίζεται ποτέ. Ό,τι και να κάνεις το φως πάντοτε προηγείται από το πάτημα του κουμπιού. Δεν υπάρχει τρόπος να ξεγελάσεις έναν Προβλεπτή.

Η καρδιά  κάθε Προβλεπτή είναι ένα κύκλωμα με αρνητική χρονοκαθυστέρηση. Στέλνει ένα σήμα πίσω στο χρόνο. Οι πλήρεις συνέπειες αυτής της τεχνολογίας θα γίνουν εμφανείς αργότερα, όταν θα επιτευχθούν αρνητικές χρονοκαθυστερήσεις μεγαλύτερες από ένα δευτερόλεπτο, όμως αυτό δεν αποτελεί το θέμα αυτής της προειδοποίησης. Το άμεσο πρόβλημα είναι ότι οι Προβλεπτές  αποδεικνύουν πως δεν υπάρχει ελεύθερη βούληση.

Πάντοτε υπήρχαν επιχειρήματα που αποδείκνυαν ότι η ελεύθερη βούληση αποτελεί μια ψευδαίσθηση. Άλλα από αυτά τα επιχειρήματα ήταν βασισμένα στην καθαρή φυσική, άλλα στην καθαρή λογική. Οι περισσότεροι άνθρωποι συμφωνούν ότι αυτά τα επιχειρήματα δεν μπορούν να καταρριφθούν, αλλά κανένας δεν αποδέχτηκε ποτέ πραγματικά αυτό το συμπέρασμα. Η εμπειρία της ελεύθερης θέλησης είναι τόσο δυνατή, που δεν μπορεί ένα επιχείρημα να την διαγράψει. Αυτό που χρειάζεται είναι μια επίδειξη και αυτήν ακριβώς την επίδειξη προσφέρει ένας Προβλεπτής.

Με τρόπο τυπικό ένας άνθρωπος παίζει με τον Προβλεπτή με τρόπο ψυχαναγκαστικό για αρκετές μέρες, επιδεικνύοντάς τον στους φίλους του και επιχειρώντας διάφορα τεχνάσματα για να ξεγελάσει τη συσκευή. Το άτομο μπορεί να φανεί ότι χάνει το ενδιαφέρον του γι’ αυτό, αλλά κανείς δεν μπορεί να ξεχάσει τι σημαίνει. Κατά τη διάρκεια των επόμενων εβδομάδων αφομοιώνονται σταδιακά οι συνέπειες από την κατανόηση του δεδομένου ότι το μέλλον είναι αμετάβλητο. Ορισμένοι άνθρωποι, κατανοώντας ότι οι επιλογές τους δεν έχουν νόημα, αρνούνται  ολότελα να κάνουν επιλογές. Δεν εμπλέκονται πλέον σε  αυθόρμητη δραστηριότητα. Τελικά το ένα τρίτο όσων παίζουν με έναν Προβλεπτή  πρέπει να μπουν στο νοσοκομείο, επειδή δεν τρέφουν πια τον εαυτό τους. Το τελικό στάδιο αποτελεί η ακινητική αλαλία, ένα είδος άγρυπνου κώματος. Οι ασθενείς μπορούν να ακολουθήσουν την κίνηση με τα μάτια τους και να αλλάξουν θέση περιστασιακά, αλλά τίποτε περισσότερο. Η δυνατότητα για κίνηση παραμένει, ωστόσο έχει χαθεί το κίνητρο. Προτού οι άνθρωποι αρχίσουν να παίζουν με τους Προβλεπτές, η ακινητική αλαλία ήταν πολύ σπάνια, αποτέλεσμα καταστροφής της περιοχής του εγκεφάλου που λέγεται εμπρόσθιο προσαγώγιo. Τώρα εξαπλώνεται σαν ένας διανοητικός λοιμός. Οι άνθρωποι συνήθιζαν να κάνουν εικασίες για μια σκέψη που καταστρέφει αυτόν που σκέφτεται, κάποιον  άφατο τρόμο βγαλμένο από τα έργα του Λάβκραφτ, ή για μια πρόταση του τύπου του Γκέντελ που κάνει να καταρρεύσει το ανθρώπινο λογικό σύστημα. Αποδεικνύεται τελικά ότι αυτή η αποδιοργανωτική σκέψη είναι μια που την έχουμε συναντήσει όλοι: πρόκειται για την ιδέα ότι η ελεύθερη βούληση δεν υπάρχει. Απλώς δεν ήταν επιβλαβής μέχρι τη στιγμή που έγινε πιστευτή.

Οι γιατροί προσπαθούν να συζητήσουν με τους ασθενείς όσο ακόμη αυτοί ανταποκρίνονται στη συζήτηση. Λένε λογικά ότι όλοι  ζούσαμε ευτυχισμένες, δραστήριες ζωές και πριν, μολονότι και τότε δεν είχαμε ελεύθερη βούληση. Γιατί θα έπρεπε να αλλάξει οτιδήποτε; «Καμιά πράξη από αυτές που έκανες τον προηγούμενο μήνα δεν ήταν ελεύθερα επιλεγμένη σε σχέση με κάποια που έκανες σήμερα», θα  έλεγε ένας γιατρός. «Μπορείς να συνεχίσεις να συμπεριφέρεσαι με αυτό τον τρόπο ακόμη και τώρα». Οι ασθενείς με απαράλλακτο τρόπο απαντούν: «μα τώρα ξέρω». Και ορισμένοι από αυτούς δεν ξαναλένε ποτέ τίποτα.

Ορισμένοι ισχυρίζονται ότι το γεγονός πως ο Προβλεπτής προκαλεί αυτή την αλλαγή στη συμπεριφορά σημαίνει ότι πράγματι έχουμε ελεύθερη βούληση. Ένα αυτόματο δεν μπορεί να αποθαρρυνθεί, παρά μόνο μια ελεύθερα σκεπτόμενη οντότητα. Το γεγονός ότι ορισμένα άτομα καταλήγουν στην ακινητική αλαλία, ενώ άλλα άτομα όχι, υπογραμμίζει ακριβώς την σημασία της δυνατότητας επιλογής.

Δυστυχώς αυτού του είδους η λογική είναι λανθασμένη. Κάθε μορφή συμπεριφοράς είναι συμβατή με τον ντετερμινισμό. Ένα δυναμικό σύστημα μπορεί να πέσει σ’ ένα πεδίο βαρύτητας και να ακινητοποιηθεί σ’ ένα σταθερό σημείο, ενώ κάποιο άλλο επιδεικνύει επ’ αόριστον χαοτική συμπεριφορά. Και τα δύο ωστόσο είναι εντελώς ντετερμινιστικά.

Σας μεταδίδω αυτή την προειδοποίηση ευρισκόμενος λίγο παραπάνω από έναν χρόνο στο μέλλον σας. Είναι το πρώτο μακροσκελές μήνυμα που ελήφθη, όταν κυκλώματα με αρνητικές χρονοκαθυστερήσεις στο εύρος μεγαδευτερολέπτου χρησιμοποιήθηκαν για να δημιουργηθούν συσκευές επικοινωνίας. Θα ακολουθήσουν κι άλλα μηνύματα που θα ασχολούνται με άλλα ζητήματα. Το μήνυμά μου για σας είναι το εξής: να προσποιηθείτε ότι διαθέτετε ελεύθερη βούληση. Είναι ουσιώδες να συμπεριφερθείτε ωσάν οι αποφάσεις σας να έχουν σημασία, ακόμη κι αν γνωρίζετε ότι δεν έχουν. Η πραγματικότητα δεν είναι σημαντική. Το σημαντικό είναι η πίστη σας και η πίστη στο ψέμα είναι το μόνο μέσο για να αποφύγει κανείς το άγρυπνο κώμα. Ο πολιτισμός τώρα εξαρτάται από την αυταπάτη. Αλλά ίσως και πάντα να εξαρτιόταν.

Κι ωστόσο γνωρίζω ότι, επειδή η ελεύθερη βούληση είναι μια ψευδαίσθηση, είναι προκαθορισμένο ποιος θα καταλήξει στην ακινητική αλαλία και ποιος όχι. Δεν υπάρχει κανείς που να μπορεί να κάνει κάτι γι’ αυτό. Δεν μπορείτε να επιλέξετε το αποτέλεσμα που θα έχει  πάνω σας ο Προβλεπτής. Ορισμένοι από εσάς θα υποκύψουν, ενώ ορισμένοι όχι,  και  η αποστολή εκ μέρους μου αυτής της προειδοποίησης δεν θα αλλάξει αυτές τις αναλογίες. Συνεπώς γιατί το έκανα;

          Γιατί δεν είχα καμία επιλογή.

[Σταύρος Γκιργκένης, Θεσσαλονίκη, 11-2-2017]