John Keats, Σονέτο στον Όμηρο (To Homer, 1818)

John Keats, Σονέτο στον Όμηρο

Εδώ που απόμακρος σε τεράστια άγνοια στέκομαι

για σένα ακούω και για τις Κυκλάδες,

σαν κάποιος που στέκει σ’ ακτή και ποθεί, αν του τύχει,

στα βάθη της θάλασσας να συναντήσει των κοραλλιών τα δελφίνια.

Ναι, ήσουν τυφλός -μα ύστερα εσχίστη το πέπλο,

ο Δίας τα ουράνια αποκάλυψε για να ζήσεις εσύ,

ο Ποσειδώνας σου έφτιαξε αφρισμένη σκηνή

κι ο Πάνας έκανε να τραγουδήσει για σένα η κυψέλη στο δάσος.

Ναι, στις ακτές του σκότους υπάρχει φως,

στις χαράδρες φανερώνεται γρασίδι ανέγγιχτο,

στα μεσάνυχτα εντός βλασταίνει το αύριο,

στα βάθη της τυφλότητας ζει μια όραση τριπλή.

Τέτοιο ήταν το βλέμμα σου, σαν αυτό που κάποτε έλαχε

η Άρτεμις, άνασσα της Γης, τ’ Ουρανού και της Κόλασης.

Ανάλυση και ερμηνεία

Στο σονέτο αυτό, αγγλικού τύπου (4, 4, 4, 2 στίχοι), γραμμένο το 1818, ο ποιητής μας εκφράζει τον θαυμασμό του για τον μέγιστο των αρχαίων ποιητών, τον Όμηρο. Έχοντας διαβάσει Όμηρο, συνειδητοποίησε την δική του ποιητική έλλειψη γνώσης για το τι αποτελεί πραγματικά μεγαλειώδες. Τώρα που έχει κατανοήσει αυτή την άγνοια, μοιάζει σαν κάποιον ο οποίος μέχρι τότε στεκόταν απλώς στην ακρογιαλιά, ενώ τώρα έχει κυριευθεί από την επιθυμία να βυθιστεί στα βαθιά νερά της θάλασσας και να αντικρίσει τα κοράλλια και τα δελφίνια της. Έχουμε εδώ έναν σαφή υπαινιγμό πως μέχρι τότε ο ποιητής μας έγραφε ρηχά, ενώ τώρα επιθυμεί να προσεγγίσει το ποιητικό βάθος και τους θησαυρούς του που κατέκτησε κάποτε ο Όμηρος. Η αναφορά στα δελφίνια δεν φαίνεται τυχαία, καθώς το ζώο θεωρείται ιερό του Απόλλωνος, προστάτη της ποιητικής, αλλά και της μαντικής έμπνευσης. Την υποψία μας ότι έχουμε εδώ έναν υπαινιγμό στον θεό Απόλλωνα την ενισχύει η αινιγματική αναφορά στις Κυκλάδες, στις οποίες ανήκει και η Δήλος, ο γενέθλιος τόπος του Απόλλωνα και της Αρτέμιδος, η οποία κάνει την εμφάνισή της πράγματι στο τέλος του ποιήματος. 

Στη συνέχεια έχουμε αναφορά στην γνωστή από την παράδοση τυφλότητα του Ομήρου. Η τυφλότητα αυτή είναι μονάχα εξωτερική. Ο αρχαίος ποιητής, με τη βοήθεια των θεϊκών δυνάμεων, την υποκατέστησε από μια εσωτερική ενόραση, η οποία διεισδύει μέχρι τα βάθη της πραγματικότητας. Η εσωτερική όραση του Ομήρου, χάρισμα των θεών, του επιτρέπει να προσεγγίσει τα μυστικά του ουρανού, της θάλασσας και της γης. Η επιλογή του Πανός ως εκπροσώπου του βασιλείου της γης φαίνεται ότι γίνεται επιλεκτικά, στη θέση της Γαίας, προκειμένου να συμπληρωθεί η τριάδα των αρσενικών θεοτήτων που χαρίζουν την τριπλή όραση στον ποιητή. Η αναφορά επίσης στην κυψέλη είναι φανερό ότι παραπέμπει στην αρχαία μεταφορά της μέλισσας για την γλυκύτητα της ποίησης. 

Στη συνέχεια ακολουθεί το βαθύτερο ίσως κομμάτι του σονέτου, όπου ο ποιητής αγγίζει την λεκτική τελειότητα στο αγγλικό πρωτότυπο. Μέσα στο σκότος της τύφλωσης ο Όμηρος ανακαλύπτει το φως της έμπνευσης και της αλήθειας, του αποκαλύπτονται ολόφρεσκες χαράδρες απάτητες από οποιονδήποτε άλλο αοιδό ή άνθρωπο. Το σκοτάδι της νύχτας/τύφλωσης δεν είναι κάτι άγονο, γιατί εγκυμονεί το ίδιο το μέλλον. Η τριπλή όραση του ποιητή παραλλάσσεται στο τελευταίο δίστιχο και ταυτίζεται με την όρασή της Άρτεμης, στην τριπλή της ιδιότητα ως Άρτεμη, Σελήνη και Εκάτη. Ως Άρτεμη είναι βασίλισσα της γης, ως Σελήνη είναι βασίλισσα του ουρανού και ως Εκάτη είναι βασίλισσα της κόλασης ή του κάτω κόσμου. Δεν μπορούμε να μην υποψιαστούμε μια κάπως σκοτεινότερη παραλλαγή του μοτίβου της τριπλής όρασης στο τέλος ακριβώς του ποιήματος: ενώ η τριάδα Δίας, Ποσειδώνας και Πάνας μοιάζει να λειτουργεί στο φως, η μόνη Άρτεμις στην τριπλή της ιδιότητα λειτουργεί περισσότερο στο σκοτάδι. Συνεπώς ο Όμηρος, αλλά και ο ποιητής ο οποίος τον έχει ως πρότυπο του, κατορθώνει να προσεγγίσει και την φωτεινή και τη σκοτεινή πλευρά της βαθύτερης αλήθειας των πραγμάτων.

Σταύρος Γκιργκένης Θεσσαλονίκη, 17-11-2016

John Keats, To Homer

Standing aloof in giant ignorance

Of thee I hear and of the Cyclades,

As one who sits ashore and longs perchance

To visit dolphin-coral in deep seas.

So thou wast blind;–but then the veil was rent,

For Jove uncurtain’d Heaven to let thee live,

And Neptune made for thee a spumy tent,

And Pan made sing for thee his forest-hive;

Aye on the shores of darkness there is light,

And precipices show untrodden green,

There is a budding morrow in midnight,

There is a triple sight in blindness keen;

Such seeing hadst thou, as it once befel

To Dian, Queen of Earth, and Heaven, and Hell.