Η ετυμολογία και η σχέση των λέξεων ύμνος, υμήν, υμέναιος

            Η ετυμολογία της λέξης ύμνος ήταν αμφίβολη και για τους αρχαίους.  Οι αρχαίοι γνώριζαν τρεις διαφορετικές ετυμολογίες:

1) από το ρήμα ὑμένω, το οποίο υποτίθεται ότι είναι συγκεκομμένος τύπος του ὑπομένω, επομένως ὕμνος < ὑπόμονος. Σύμφωνα με την ετυμολογία αυτή ύμνος σημαίνει «αυτό που μένει», επειδή διατηρεί στη μνήμη τις αρετές και τις πράξεις όσων επαινούνται. Βλ. Μ. ετυμ. στο λήμμα ύμνος: κατὰ συγκοπὴν͵ ὑπόμονός τις ὢν͵ καθὸ εἰς ὑπομονὴν καὶ μνήμην ἄγει τὰς τῶν ἐπαινουμένων πράξεις καὶ ἀρετάς.

 2) Από το σπάνιο ρήμα ὕδειν, το οποίο σημαίνει «λέγω». Σ’ αυτήν την περίπτωση θα έπρεπε να υποθέσουμε συγκεκομμένο τύπο παθητικής μετοχής **ὑδόμενος > **ὑδμένος > ὕμνος. Βλ. Πρόκλος (=Φώτιος, Βιβλ. 320a9-12):  καί φησι τὸν ὕμνον μὲν ὠνομάσθαι ἀπὸ τοῦ ὑπόμονόν τινα εἶναι καὶ οἷον εἰς μνήμην καὶ ὑπόμνησιν ἄγειν τὰς πράξεις τῶν ὑμνουμένων· ἢ ἀπὸ τοῦ ὕδειν αὐτάς͵ ὅπερ ἐστὶ λέγειν.

 3) Από το ὑφαίνω. Πβ. τη χαρακτηριστική φράση υφαίνω ύμνο λ.χ. στον Βακχ. 5, 9-10:  ἦ σὺν Χαρίτεσσι βαθυζώνοις ὑφάνας ὕμνον.

Οι σύγχρονοι γλωσσολόγοι υποθέτουν σύνδεση του ύμνου με τη λέξη ὑμήν = κραυγή του γάμου και με επέκταση της σημασίας γάμος, θεότητα του γάμου, γαμήλιο άσμα. Πβ. ὑμέναιος (διαλεκτικοί τύποι ὑμήναος, ὑμήναιος). Στην περίπτωση αυτή μορφολογικά το ὕμνος θα ήταν παράγωγο του ὑμήν, όπως το ζεύγος λιμήν/λίμνη ή ποιμήν/ποίμνη (όπου όμως το λίμνη/ποίμνη είναι θηλυκά, ενώ το ὕμνος αρσενικός σχηματισμός όπως το στάμνος). Αν τώρα αυτό το ὑμήν έχει ετυμολογική σχέση με το ὑμήν (= μεμβράνη, λεπτό δέρμα, ιστός) μέσω της ειδικής σημασίας «παρθενικός υμένας», τότε πρέπει να υπόκειται μια ρίζα *syu- > su- > hu- > ὐ- με την πρωταρχική σημασία «κατασκευάζω συνδέοντας, ενώνοντας, ράβοντας, δένοντας, υφαίνοντας κ.τ.λ.». Πβ. το ρήμα κασ-σύω < *κατα-σύω (συρράπτω, μπαλώνω). Επομένως ὕμνος = κατασκευή (τραγουδιών), γεγονός που νοηματικά ταιριάζει με την αρχαία ετυμολογία αριθμός 3 =υφαίνω ύμνο. Ωστόσο ταιριάζει μόνο εννοιολογικά, καθώς φωνητικά είναι δύσκολο να προκύψει ο τύπος από το ίδιο το ὑφ-αίνω/ὑφ-ή. Πάντως η φράση υφαίνω ύμνο μοιάζει σε κάθε περίπτωση να διατηρεί ένα πανάρχαιο νόημα.

 Σύνοψη

1) Αρχική ρίζα *syu > ὑ- στην αρχή λέξης (ὕμνος, ὑμήν) ή -συ- στο εσωτερικό σύνθετης λέξης (κασσύω)

2) Η πρωταρχική σημασία της ρίζας είναι «ενώνω, συνδέω, ράβω, υφαίνω»

3) ὑμήν πρωταρχική σημασία «αποτέλεσμα συρραφής, ύφανσης, ένωσης»

4) ὑμήν > ιστός, μεμβράνη, υμένας (ως αποτέλεσμα συρραφής)

5) ὑμήν > ειδικά ο παρθενικός υμένας (στένεμα της σημασίας)

6) ὑμήν > κραυγή του γάμου από το σπάσιμο του παρθενικού υμένα και με επέκταση γάμος, γαμήλιο τραγούδι κ.τ.λ.

7) Από την αρχική σημασία 2+3 = ὕμνος > συρραφή (λέξεων, στίχων, μουσικών φθόγγων κ.τ.λ.) > ύμνος ως ποίημα και τραγούδι > ύμνος για τους θεούς.