Φιλοσοφία και ποίηση στην Ελληνιστική Εποχή

Η αλεξανδρινή εποχή διακρίνεται για την ανάπτυξη και εξάπλωση φιλοσοφικών θεωριών, οι οποίες δεν είχαν πλέον ως κύριο στόχο την ερμηνεία του φυσικού κόσμου ή τον κοινωνικό προβληματισμό, αλλά περισσότερο να προσφέρουν ένα πρότυπο ζωής σε πλατύτερες μάζες ανθρώπων. Στην εξέλιξη αυτή συνέβαλε πολύ το γεγονός ότι στοιχεία του Σκεπτικισμού, ο οποίος πρέσβευε ότι η γνώση του κόσμου είναι αδύνατη, άρα κανείς πρέπει να απέχει από το να εκφράζει κρίσεις γι' αυτόν, διείσδυσαν σε όλες τις φιλοσοφικές σχολές, με αποτέλεσμα τη σταδιακή παραίτηση από τη φυσική φιλοσοφία και τη διαλεκτική. Ο φιλοσοφικός στοχασμός δεν έχει πλέον ως θέμα του τους αόρατους κόσμους των ιδεών ή την αναζήτηση της γνώσης για τη γνώση, αλλά τον τρόπο με τον οποίο ο άνθρωπος της αβέβαιης εκείνης εποχής θα κατακτήσει την προσωπική του ευδαιμονία. Με τη μορφή της ηθικής καθοδήγησης η φιλοσοφία, ιδιαίτερα η Στωική, βρίσκει οπαδούς σε όλο το εύρος του ελληνιστικού και ελληνορωμαϊκού κόσμου και γίνεται της μόδας κυρίως στις ανώτερες τάξεις.

            Διακεκριμένοι φιλόσοφοι θα αναλάβουν με τη βοήθεια του ποιητικού μέσου την εκλαΐκευση των δογμάτων των σχολών τους, φτάνοντας κάποτε σε αξιόλογα ποιητικά επιτεύγματα. Μέσα σ' αυτά ξεχωρίζει το έξοχο έργο του Στωικού Κλεάνθη και ιδιαίτερα ο περίφημος Ύμνος του στο Δία που αποτελεί την ευγενέστερη έκφραση των Στωικών απόψεων για το Θεό και τον κόσμο. Για τον Κλεάνθη ο σοφός είναι εκείνος ο άνθρωπος, ο οποίος θα κατανοήσει την ύπαρξη της θεϊκής πρόνοιας, η οποία υπερβαίνει και ενσωματώνει τα πάντα, που θα καταλάβει τους άρρηκτους δεσμούς που τον ενώνουν με όλα τα όντα και θα φροντίσει να εκτελέσει το ρόλο που η μοίρα του ανάθεσε με τον καλύτερο δυνατό τρόπο. Μόνο οι άφρονες και οι ανόητοι ματαιοπονούν δρώντας ενάντια στην πρόνοια του θεού, έχοντας την απατηλή εντύπωση ότι θα μπορέσουν ίσως να ανατρέψουν τη φορά των πραγμάτων που καθοδηγείται από το θεϊκό Λόγο. Έτσι προκύπτει το κακό στον κόσμο.

            Εκείνοι όμως οι φιλόσοφοι που θα δώσουν τις πιο λαϊκές όψεις της φιλοσοφίας της εποχής είναι οι Κυνικοί, αν και πολλές φορές και σ' αυτούς οι Στωικές επιδράσεις είναι φανερές. Οι Κυνικοί, αρνητές των συμβάσεων και των τύπων, δε θα διστάσουν να παρουσιάσουν τις απόψεις τους σ' ένα μίγμα φιλοσοφικών δογμάτων και σάτιρας, πολλές φορές πικρής. Τίποτε δεν ξεφεύγει από την ανελέητη κριτική τους: η άδικη κατανομή του πλούτου και της δύναμης, η ηθική κατάπτωση της εποχής, το κυνήγι του κέρδους σε βάρος ακόμη και των οικογενειακών δεσμών, η αλαζονεία της εξουσίας, ακόμη και η αδιαφορία των θεών για την επικράτηση του κακού στον κόσμο. Η οξεία σατιρική διάθεση των Κυνικών φιλοσόφων θα αποτελέσει το προδρομικό πρότυπο και για ένα από τα χαρακτηριστικότερα δημιουργήματα του ρωμαϊκού πνεύματος, τη ρωμαϊκή σάτιρα.

            Οι φιλόσοφοι των διαφόρων σχολών, παρά το γεγονός ότι από την εποχή αυτή αρχίζει να παρατηρείται μια αμοιβαία διείσδυση δογμάτων και θεωριών μεταξύ των σχολών, αντιμετωπίζουν πολλές φορές ως αντιπάλους τούς άλλους φιλοσόφους. Κορύφωση της τάσης αυτής αποτελεί το έργο του Σκεπτικού Τίμωνος του Φλειάσιου Σίλλοι. Στα τρία βιβλία των Σίλλων, και με εξαίρεση τον Πύρρωνα, τον βασιλιά του Σκεπτικισμού, δεν ξεφεύγει το σκώμμα και την παρωδία κανένας φιλόσοφος και κανένα φιλοσοφικό ρεύμα.

            Σε λαϊκότερο επίπεδο στέκει η γνωμολογική ποίηση ποιητών όπως ο Χάρης με το έργο του Γνώμαι ή οι συλλογές γνωμών και ρητών, όπως είναι τα ψευδεπιχάρμεια ποιήματα. Εδώ κυριαρχεί μια εντελώς πρακτική φιλοσοφία, η οποία επιθυμεί να αποτελέσει οδηγό επιτυχίας στη ζωή: οι ρήσεις της μπορούν να χρησιμοποιηθούν απ' τον καθένα για να καταβάλει αποτελεσματικά τον αντίπαλό του.