Παιάνας στην Υγεία (Αρίφρων)

            O Αρίφρων από τη Σικυώνα ταυτίζεται από ορισμένους μελετητές με τον τραγικό ποιητή Αρίφρονα, ο οποίος είναι γνωστός από μια αττική επιγραφή που χρονολογείται περίπου στα 400 π.Χ. (IG ii² 3092). Εντούτοις, πολλά στοιχεία του ποιήματος υποδεικνύουν ως περίοδο συγγραφής την Ελληνιστική Εποχή (βλ. παρακάτω). Ήταν πολύ δημοφιλές και γνωστό τραγούδι. Ο Λουκιανός (Υπέρ του πταίσματος 6) το αναφέρει ως τὸ γνωριμώτατον ἐκεῖνο καὶ πᾶσι διὰ στόματος, ενώ το γεγονός ότι όλα τα σωζόμενα αντίγραφα και παραθέματά του προέρχονται από τον 2^ο και 3^ο αιώνα μ.Χ. μαρτυρεί τη μακρόχρονη επιβίωσή του. Στην Επίδαυρο το ποίημα είχε αποκτήσει τη θέση επίσημου λατρευτικού ύμνου στο ιερό του Ασκληπιού.

            Ο ύμνος σώζεται τόσο σε χειρόγραφα (βασικά βλ. Αθήναιος 15, 701F-702B) όσο και σε επιγραφές. Ωστόσο, αν δεν υπήρχε η μαρτυρία του Αθήναιου, δε θα ξέραμε ότι είναι ένας παιάνας, αφού δεν περιέχει κανένα από τα χαρακτηριστικά στοιχεία του είδους αυτού. Το ποίημα αποτελείται από δύο μέρη. Το πρώτο μέρος (στ. 1-2) συγκεφαλαιώνει το σκοπό επίκλησης της Υγείας από τον ποιητή και εκφράζει την ευχή να τον ευλογεί στο υπόλοιπο της ζωής του. Το δεύτερο μέρος (3-10) έχει ως κύριο θέμα του την ιδέα ότι όλα τα βραβεία και οι απολαύσεις της ζωής δεν έχουν νόημα χωρίς την υγεία. Το ποίημα κλείνει με μια βεβαίωση της ζωτικής συνεισφοράς της υγείας στην ανθρώπινη ευτυχία.

            Ούτε η γλώσσα του ποιήματος (λυρική Κοινή) ούτε το μέτρο [κατά βάση δακτυλοεπίτριτοι (3-9), ανάπαιστοι (1-2), ιαμβικό τρίμετρο (10)] αποδεικνύουν τη σύνθεσή του κατά την κλασική εποχή. Αντίθετα υπάρχουν 3 σημεία που υποδεικνύουν ότι συντέθηκε κατά την ελληνιστική περίοδο: πρώτον, η έκφραση (στίχος 4) τᾶς ἰσοδαίμονος ἀνθρώποις βασιληίδος ἀρχᾶς, δηλαδή «η βασιλική εξουσία που υψώνει τον άνθρωπο στο επίπεδο των θεών», ταιριάζει περισσότερο στην ελληνιστική περίοδο, στην οποία οι βασιλείς έτειναν προς τη λατρεία του προσώπου τους. Δεύτερον, η έκφραση (4-5) πόθων οὓς κρυφίοις Ἀφροδίτας ἕρκεσιν θηρεύομεν, δηλαδή «έρωτες, που τους κυνηγάμε με τα κρύφια βρόχια της Αφροδίτης» έχει ελληνιστική απόχρωση. Ο Βίων (απ. 13) περιγράφει ένα αγόρι να κυνηγά τον Έρωτα σαν κυνηγός που προσπαθεί να συλλάβει ένα πουλί, ενώ πολυάριθμα ελληνιστικά επιγράμματα παρουσιάζουν τον ίδιο τον Έρωτα να συλλαμβάνει με βρόχια τα ανθρώπινα θύματά του. Επιπλέον η λεπτότητα του ερωτικού θέματος ταιριάζει περισσότερο στην ελληνιστική παρά την κλασική περίοδο: ενώ αρχαιότεροι λυρικοί ποιητές, όπως ο Ίβυκος ή ο Ανακρέων παρουσιάζουν την υποταγή τους στον Έρωτα ως βίαιη και ορμητική διαδικασία, η λεπτεπίλεπτη εικόνα του έρωτα που παρουσιάζει το ποίημα είναι κοινή στην ελληνιστική ποίηση. Τρίτον, η σύνθεση ποιημάτων για αφηρημένες οντότητες, όπως η Τύχη, η Μοίρα και η ίδια η Υγεία, είναι συνηθέστερη στην ελληνιστική εποχή. Επομένως, δε θα πέφταμε έξω, αν τοποθετούσαμε τη σύνθεση του ποιήματος στα τέλη του 4^ου ή κατά τον 3^ο αιώνα π.Χ.

Ὑγίεια βροτοῖσι πρεσβίστα μακάρων͵ μετὰ σεῦ

ναίοιμι τὸ λειπόμενον βιοτᾶς͵ σὺ δέ μοι πρόφρων ξυνείης·

εἰ γάρ τις ἢ πλούτου χάρις ἢ τεκέων

ἢ τᾶς ἰσοδαίμονος ἀνθρώποις βασιληίδος ἀρχᾶς ἢ πόθων

οὓς κρυφίοις Ἀφροδίτας ἕρκεσιν θηρεύομεν͵

ἢ εἴ τις ἄλλα θεόθεν ἀνθρώποισι τέρψις ἢ πόνων

ἀμπνοὰ πέφανται͵

μετὰ σεῖο͵ μάκαιρ΄ Ὑγίεια͵

τέθαλε καὶ λάμπει Χαρίτων ὀάροις·

σέθεν δὲ χωρὶς οὔτις εὐδαίμων ἔφυ. 

Υγεία, για τους θνητούς η πιο σεβαστή [1] των μακαρίων θεών, μαζί σου

            να ζούσα τη ζωή που μου μένει κι ευμενής να μου ήσουν!

            Γιατί αν υπάρχει κάποια χαρά στα πλούτη ή τα παιδιά,

ή στη βασιλική εξουσία, που υψώνει τον άνθρωπο ως τους θεούς,

            ή στους πόθους, που με τα κρύφια βρόχια της Αφροδίτης θηρεύουμε,

            ή αν οι θεοί χαρίζουν κάποια άλλη χαρά στους ανθρώπους

            ή απ’ τους κόπους ανάπαυση,

            μαζί σου, μακάρια Υγεία,

            όλα αυτά θάλλουν και λάμπουν και έχουν τη συντροφιά των Χαρίτων.

            Χωρίς εσένα κανείς δεν είναι ευδαίμων.

---

[1] Πρεσβίστα μακάρων. Ο υπερθετικός εδώ δεν έχει τη σημασία «η πιο αρχαία», αλλά «η πιο σεβαστή». Η έκφραση αποτελεί ανάμνηση της επικής φράσης πρέσβα θεά, σεβαστή θεά, όπως λέγεται π.χ. για την Ήρα στην Ιλ. Ξ 194. Το ρήμα πρεσβεύω μπορεί να σημαίνει «τιμώ στην προσευχή». Η εξέχουσα θέση της Υγείας ανάμεσα στους θεούς είναι σημαντική για το σύνολο του ποιήματος: ό,τι χαρίζουν οι άλλοι θεοί (παιδιά, πλούτο, εξουσία κ.τ.λ.) είναι πραγματικό αγαθό μόνο αν τα συνοδεύει η υγεία. Ο συμποτικός χαρακτήρας του παιάνα του Αρίφρονος αντανακλάται στη χρήση που του επιφυλάσσουν οι δειπνοσοφιστές στον Αθήναιο ως προσευχή μετά το γεύμα.