"Πατέρας και μητέρα του εαυτού του": η ενότητα της γεννητικής δύναμης του ύψιστου Θεού στον Ερμητισμό και τον Ορφισμό

[Λακτάντιος, Div. Inst. 4.8.4-5]

Εκτός και αν τυχόν φανταστούμε, όπως πίστευε ο Ορφέας, ότι ο Θεός είναι και αρσενικός και θηλυκός, επειδή αλλιώς δεν θα μπορούσε να γεννήσει, αν δεν είχε τη δύναμη και των δύο φύλων, ωσάν ο Θεός να συνουσιάστηκε με τον ίδιο του τον εαυτό και χωρίς μια τέτοια συνουσία δεν θα μπορούσε να τεκνοποιήσει. Αλλά και ο Ερμής είχε την ίδια άποψη, όταν αποκαλεί τον Θεό «αυτοπάτορα» και «αυτομήτορα».

Ερμηνεία

Το κείμενο υποδεικνύει την υπόγεια αλληλεπίδραση των διάφορων μυστικιστικών παραδόσεων της αρχαιότητας: ο Ορφέας και ο Ερμής συναναφέρονται εδώ, όντας και οι δύο μέγιστοι μυσταγωγοί, θεμελιωτές αντίστοιχα του Ορφισμού και του Ερμητισμού, ενώ πρέπει να σημειωθεί ότι και οι ιδέες των Γνωστικών είναι παρόμοιες. Το ορφικό κείμενο που υπονοείται ως πηγή είναι πιθανότατα ο ορφικός ύμνος στο Δία που μνημονεύει ο Αριστοτέλης (421a27-b7). Η ιδέα της ανδρογυνίας του ύψιστου Θεού διατυπώνεται ήδη σε μια από τις σημαντικότερες ερμητικές πραγματείες, τον Ποιμάνδρη (1.9). Οι λέξεις «αὐτοπάτωρ» και «αὐτομήτωρ» που αποδίδονται από τον Ερμή στο Θεό σημαίνουν «αυτός που είναι πατέρας και μητέρα του εαυτού του». Αὐτοπάτωρ είναι η Φύση στους ορφικούς ύμνους (10.10). Στον Ιάμβλιχο, Περί Αιγυπτίων μυστηρίων 8.2, ο υπέρτατος θεός που προηγείται των πάντων είναι αὐτοπάτωρ και αὐτόγονος, πατέρας και γιος του εαυτού του.

            Τα ερωτήματα στα οποία προσπαθούν να απαντήσουν οι μυστικές παραδόσεις είναι βασικά τα εξής: από πού προκύπτει η ύπαρξη των δύο φύλων στον υλικό κόσμο; Ή γενικότερα από πού προκύπτει η αρσενική και θηλυκή γεννητική αρχή; Ή ακόμη γενικότερα από πού προκύπτει η ενεργητική (αρσενικό) και η παθητική (θηλυκό) γεννητική δύναμη; Στη συνέχεια: τι ισχύει για την ύψιστη θεότητα; Πρέπει να δούμε όλους τους χαρακτηρισμούς που αποδίδονται στη θεότητα ως συμβολικούς, όχι κυριολεκτικούς. Τότε η λογική είναι η εξής: η ύψιστη θεότητα είναι μία, ενιαία και αδιαίρετη, άρα ενσωματώνει εντός της και την ενεργητική και την παθητική γεννητική δύναμη (=συμβολική «ανδρογυνία»). Επειδή δεν υπάρχει τίποτα πριν ή πάνω από τον ύψιστο Θεό, άρα ο ίδιος «γεννά» τον εαυτό του αενάως, είναι «μητέρα και πατέρας του εαυτού του», «πατέρας και γιος του εαυτού του». Η δημιουργική δύναμη του Θεού, όμως, δεν εξαντλείται στην αυτογέννηση: ο Θεός «γεννά» και τον Κόσμο και όσα υπάρχουν εντός του, τις κατώτερες υποστάσεις ή θεότητες και το υλικό πεδίο. Εδώ για κάποιο λόγο (μια πτώση, ένα αμάρτημα, μια ύβρις από τις κατώτερες οντότητες ή μήπως ένα σχέδιο του ύψιστου Θεού;) η αρχική ενότητα ενεργητικής και παθητικής αρχής διασπάται και έτσι προκύπτει η διάκριση αρσενικού και θηλυκού, άνδρα και γυναίκας.