Ερμητικά κείμενα: Ορισμοί του Ασκληπιού προς το βασιλιά Άμμωνα: η θεϊκή διακυβέρνηση του κόσμου, ο ρόλος του ήλιου, των άστρων και των δαιμόνων
>>>Λόγος του Τρισμέγιστου Ερμή για την αναγέννηση του ανθρώπου (παλιγγενεσία)
>>>Ποιμάνδρης
ΛΟΓΟΣ ΙΣΤ΄
Ορισμοί του Ασκληπιού
προς το βασιλιά Άμμωνα [1]
περί θεού, περί ύλης, περί κακίας, περί ειμαρμένης, περί
ηλίου, περί νοητής ουσίας, περί θείας ουσίας, περί ανθρώπου, περί οικονομίας
του πληρώματος, περί των επτά αστέρων, περί του κατ’ εικόνα ανθρώπου.
Σου αποστέλλω, βασιλιά, μια σημαντική
πραγματεία, η οποία είναι σαν ένα είδος κορωνίδας και υπομνήματος όλων των άλλων και έχει συντεθεί όχι σύμφωνα
με τις απόψεις των πολλών, αλλά ως ισχυρή αντιλογία απέναντι σ’ εκείνους. Ίσως
μάλιστα να σου φανεί ασύμφωνη σε σχέση και με ορισμένες από τις (άλλες) δικές
μου πραγματείες.[2] Γιατί ο Ερμής, ο δάσκαλός
μου, πολλές φορές, όταν διαλεγόταν κατ’ ιδίαν μαζί μου ή ενίοτε και με την
παρουσία του Τατ, έλεγε ότι σε όσους τύχει να διαβάσουν τα βιβλία μου θα φανεί
η σύνταξή τους απλούστατη και σαφής, ενώ απεναντίας το νόημα των λόγων ασαφές
και απόκρυφο. Μάλιστα τα λόγια μου θα φανούν ακόμη πιο ασαφή, όταν αργότερα οι
Έλληνες θα θελήσουν να μεταφράσουν τη γλώσσα μας στη δική τους, γεγονός που θα
συντελέσει στη μέγιστη διαστροφή και ασάφεια των γραπτών μου.
Αντίθετα η
πραγματεία μου, ερμηνευμένη στην πατρώα γλώσσα, έχει σαφές το νόημα των λόγων.
Διότι η ίδια η ποιότητα των ήχων και η δύναμη των αιγυπτιακών λέξεων κρατά μέσα
της την ενέργεια των λεγομένων.[3]
Όσο μπορείς, λοιπόν, βασιλιά –και μπορείς τα πάντα- διατήρησε το λόγο
ανερμήνευτο, ώστε ούτε στους Έλληνες να φτάσουν τόσο μεγάλα μυστήρια, ούτε η
αλαζονική ευγλωττία των Ελλήνων, η αποχαυνωμένη και σαν καλλωπισμένη, να ξεθωριάσει
τη σεμνότητα, στιβαρότητα και την αποτελεσματική εκφραστικότητα των
(αιγυπτιακών) λέξεων. Γιατί οι Έλληνες, βασιλιά, παράγουν λόγους κενούς, κατάλληλους
μόνο για επίδειξη. Αυτή είναι η φιλοσοφία των Ελλήνων, ένας θόρυβος λόγων. Εμείς, όμως, δε χρησιμοποιούμε απλώς τις
λέξεις, αλλά ήχους γεμάτους αποτελεσματικότητα.[4]
Θα αρχίσω,
λοιπόν, το λόγο μου από εδώ, με μια επίκληση στο Θεό, το δεσπότη των όλων και
ποιητή και πατέρα και περίβλημα, που όντας Ένας είναι τα πάντα και όντας τα
πάντα είναι Ένας. Γιατί το πλήρωμα των πάντων είναι ένα και μέσα στο Ένα, ενώ
το Ένα δεν διπλασιάζεται, αλλά αμφότερα αποτελούν μια ενότητα. Αυτή τη σκέψη, βασιλιά, κράτησέ την καθ’ όλη
την πραγμάτευση του λόγου μου. Γιατί αν κανείς επιχειρήσει αυτό που μοιάζει να
είναι το παν, το ένα και το ίδιο να το διαχωρίσει από το Εν και να αποδεχτεί
ότι η ονομασία «παν» σημαίνει το πλήθος και όχι το πλήρωμα –πράγμα αδύνατο- και
αποδεσμεύσει το Παν από τον Εν, αυτός θα καταστρέψει το Παν. Γιατί πρέπει όλα
να είναι ένα, αν υπάρχει το Εν –και υπάρχει και ποτέ δεν παύει να είναι Εν,
προκειμένου να μη διαλυθεί το πλήρωμα.[5]
Κοίτα,
λοιπόν, πώς στα πιο κεντρικά μέρη της γης αναβλύζουν πολλές πηγές ύδατος[6]
και πυρός: στο ίδιο μέρος μπορείς να παρατηρήσεις και τις τρεις φύσεις, του
πυρός, του ύδατος και της γης, να εξαρτώνται από μια ρίζα. Γι’ αυτό και
θεωρείται ότι υπάρχει ένα είδος ταμείου για όλη την ύλη που από τη μια μεριά προμηθεύει
την ύλη και από την άλλη δέχεται ως αντάλλαγμα την ουσία που έρχεται από ψηλά.
Μ’ αυτόν
τον τρόπο ο Δημιουργός –εννοώ τον Ήλιο -
συνδέει τον ουρανό και τη γη, στέλνοντας προς τα κάτω την ουσία, ανεβάζοντας
προς τα πάνω την ύλη, έλκοντας γύρω του και προς αυτόν τα πάντα, δίνοντας από
τον εαυτό του τα πάντα στα πάντα και χαρίζοντας άφθονο το φως. Αυτός είναι που
του ανήκουν οι αγαθές ενέργειες στον ουρανό και τον αέρα, οι οποίες διαδίδονται
και πάνω στη γη φτάνοντας ως τον κατώτατο βυθό και την άβυσσο.
Αν, από την
άλλη, υπάρχει και κάποια νοητή ουσία, αυτή είναι ο όγκος του Ήλιου, της οποίας
υποδοχή θα ήταν το φως του. Από τι συνίσταται ή από πού συρρέει αυτή το
γνωρίζει μόνο ο ίδιος… και ως προς τον τόπο και ως προς τη φύση. Όντας κοντά
μας, μας παρέχει την όψη του εαυτού του… †…†
Η θέαση του
Ήλιου δεν είναι αποτέλεσμα εικασίας, αλλά η ίδια η όψη του λαμπρότατα φωτίζει
ολόγυρα όλο τον κόσμο, και αυτόν εκεί ψηλά και αυτόν εδώ κάτω. Γιατί είναι
εγκατεστημένος στη μέση και φέρει τον κόσμο σαν στέφανο. Σαν αγαθός ηνίοχος
σταθεροποιεί και προσδένει στον εαυτό του το άρμα τού κόσμου, από φόβο μήπως
αυτό παρασυρθεί σε άτακτη κίνηση. Τα ηνία είναι ζωή και ψυχή και πνεύμα και
αθανασία και γένεση. Επιτρέπει (στον κόσμο) να κινείται όχι μακριά απ’ αυτόν,
αλλά αν πρέπει να ειπωθεί η αλήθεια, μαζί μ’ αυτόν.
Μ’ αυτό τον
τρόπο δημιουργεί τα πάντα, απονέμοντας στα αθάνατα όντα την αιώνια σταθερότητά
τους και τρέφοντας τα αθάνατα μέρη του κόσμου με την ανοδική κίνηση του δικού
του φωτός, όσο αναπέμπει ο ήλιος από το άλλο του μέρος, το οποίο βλέπει προς
τον ουρανό. Αντίθετα, με το τμήμα του φωτός του, το οποίο είναι εγκλωβισμένο
(στον κόσμο) και καταυγάζει όλη την κοιλότητα της γης, του νερού και του αέρα, ο
ήλιος ζωοποιεί και θέτει σε κίνηση, με τις γεννήσεις και τις μεταβολές, τις
ζωντανές υπάρξεις που υπάρχουν στα εδώ μέρη του κόσμου. Τις μεταβάλλει και τις
μεταμορφώνει τη μια στην άλλη με τον τρόπο της έλικας, όπως ακριβώς κάνει και
όταν δημιουργεί τα μεγάλα σώματα: η μεταβολή της μιας ύπαρξης στην άλλη
αντικαθιστά διαρκώς το ένα γένος με το άλλο, το ένα είδος με το άλλο. Διότι η
διαρκής ύπαρξη όλων των σωμάτων συνιστά μια μεταβολή: για τα αθάνατα σώματα μια
μεταβολή χωρίς διάλυση, για τα θνητά με διάλυση. Και αυτή ακριβώς είναι διαφορά
του αθάνατου προς το θνητό, του θνητού προς το αθάνατο.
Όπως το φως
του ήλιου είναι συνεχές, έτσι και η ζωοποιός του δύναμη είναι συνεχής και
αδιάλειπτη ως προς τον τόπο και την αφθονία. Γιατί πραγματικά γύρω του υπάρχουν
πολλοί χοροί δαιμόνων που μοιάζουν με πολύμορφες στρατιές: αυτοί, αν και
συνοικούν με τους θνητούς, δεν είναι μακριά και από τους αθάνατους: από εκεί
ψηλά, έχοντας λάχει τα μέρη των ανθρώπων, επιβλέπουν τις ανθρώπινες υποθέσεις.
Τις προσταγές των θεών τις εκτελούν με θύελλες, καταιγίδες, λαίλαπες,
μετατοπίσεις πυρός, σεισμούς, ακόμη και λιμούς και πολέμους, τιμωρώντας την
ασέβεια. Γιατί αυτή είναι η μέγιστη κακία των ανθρώπων απέναντι στους θεούς.
Στους θεούς ταιριάζει η ευεργεσία, στους ανθρώπους η ευσέβεια, στους δαίμονες
να είναι βοηθοί (των θεών). Και για όλα τα άλλα σφάλματα που αποτολμούν να
κάνουν οι άνθρωποι ή από πλάνη ή από αποκοτιά ή από εξαναγκασμό, τον οποίο
αποκαλούν ειμαρμένη, ή από άγνοια, οι θεοί δεν ζητούν ευθύνη: μόνο η ασέβεια
υπόκειται σε ποινή.
Σωτήρας,
λοιπόν, και τροφός όλων των γενών (των όντων) είναι ο ήλιος. Και όπως ακριβώς ο
νοητός κόσμος, περιβάλλοντας τον αισθητό κόσμο, τον πληροί γεμίζοντάς τον με τις
ποικίλες και παντοειδείς μορφές, έτσι και ο ήλιος, περιβάλλοντας τα πάντα στον
κόσμο, δυναμώνει τις γεννήσεις όλων των όντων και τις ισχυροποιεί. Όταν, πάλι,
πεθάνουν και διαλυθούν, τις δέχεται πίσω στον εαυτό του. Κάτω από τις διαταγές
του ήλιου, λοιπόν, έχει ταχθεί ο χορός των δαιμόνων, ή καλύτερα οι χοροί. Γιατί
είναι πολλοί και ποικίλοι, διατεταγμένοι κάτω από τα τετράγωνα των αστέρων,
ισάριθμοι για κάθε ένα από αυτούς. Έτσι, λοιπόν, διατεταγμένοι υπηρετούν κάθε
έναν από τους αστέρες, όντας αγαθοί και κακοί ως προς τη φύση τους, δηλαδή τις
ενέργειές τους. Γιατί η ουσία του δαίμονα είναι η ενέργεια. Και υπάρχουν και
ορισμένοι από αυτούς που είναι ανάμικτοι από καλό και κακό.
Όλοι αυτοί
έχουν λάβει ως κλήρο την εξουσία των πραγμάτων πάνω στη γη και των αναταραχών
πάνω σ’ αυτήν: προκαλούν κάθε είδους ταραχές και γενικά για τις πόλεις και τα
έθνη και ειδικά για τον κάθε άνθρωπο. Γιατί προσπαθούν να αναδιαμορφώσουν και
να διεγείρουν τις ψυχές μας κατά τα συμφέροντα τους, να εγκατασταθούν στα
νεύρα, στο μυελό, στις φλέβες και τις αρτηρίες μας, ακόμη και στον ίδιο τον
εγκέφαλό μας, διεισδύοντας μέχρι και στα ίδια μας τα σπλάχνα.
Γιατί τη στιγμή
που γεννιόμαστε ο καθένας μας και αποκτούμε ψυχή, μας παραλαμβάνουν οι δαίμονες
που είναι σε υπηρεσία ακριβώς εκείνη τη στιγμή της γέννησης, δαίμονες οι οποίοι
βρίσκονται υπό τις διαταγές καθενός άστρου. Αυτοί εναλλάσσονται μεταξύ τους
στιγμή προς στιγμή, δεν μένουν συνέχεια οι ίδιοι, αλλά αναλαμβάνουν το ρόλο
τους περιοδικά. Αυτοί, λοιπόν, διεισδύοντας στα δύο μέρη της ψυχής μέσω του
σώματος, την στροβιλίζουν καθένας σύμφωνα με τη δική του ενέργεια. Το λογικό,
όμως, μέρος της ψυχής στέκει ελεύθερο από την κυριαρχία των δαιμόνων, κατάλληλο
για να υποδεχτεί το θεό.
Όποιου,
όμως, ανθρώπου το λογικό το καταυγάσει μια ακτίνα μέσω του ήλιου (κι αυτοί οι
άνθρωποι στο σύνολό τους είναι λίγοι, οι δαίμονές του καταργούνται. Γιατί
κανένας, ούτε δαίμονας ούτε θεός, δεν έχει καμιά δύναμη απέναντι σε μια ακτίνα
του Θεού. Όλοι οι άλλοι άνθρωποι άγονται και φέρονται από τους δαίμονες και ως
προς την ψυχή και ως προς το σώμα, αγαπώντας και στέργοντας τις ενέργειες
εκείνων. †Και ο έρωτας αυτός που δεν έχει λογική† είναι εκείνος που πλανιέται
και πλανά. Την εξουσία, λοιπόν, που ασκούν οι δαίμονες στην επίγεια ζωή μας,
την ασκούν με όργανο τα σώματά μας. Κι αυτή την εξουσία ο Ερμής την ονόμασε
ειμαρμένη.
Ο νοητός
κόσμος, λοιπόν, εξαρτάται από το Θεό και ο αισθητός από τον νοητό. Ο ήλιος μέσω
του νοητού και του αισθητού κόσμου δέχεται από το Θεό τη ροή του αγαθού, δηλαδή
της δημιουργίας. Γύρω από τον ήλιο είναι οι οχτώ σφαίρες, εξαρτημένες απ’
αυτόν: η μια των απλανών αστέρων, οι έξι των πλανητών και η μια που περιβάλλει
τη γη. Απ’ αυτές τις σφαίρες εξαρτώνται οι δαίμονες κι από τους δαίμονες οι
άνθρωποι. Έτσι οι πάντες και τα πάντα εξαρτώνται από το Θεό.
Γι’ αυτό
και πατέρας των πάντων είναι ο Θεός, δημιουργός ο ήλιος, ενώ ο κόσμος είναι το
όργανο της δημιουργίας. Τον ουρανό τον διοικεί η νοητή ουσία, ο ουρανός τους
θεούς, ενώ οι δαίμονες, υποταγμένοι στους θεούς, διοικούν τους ανθρώπους. Αυτή
είναι στρατιά των θεών και των δαιμόνων. Ο Θεός δημιουργεί τα πάντα για τον
εαυτό του με τη μεσολάβησή τους και τα πάντα είναι μέρη του Θεού. Κι αν όλα
είναι μέρη του, τότε τα πάντα είναι Θεός. Δημιουργώντας, λοιπόν, τα πάντα,
δημιουργεί τον εαυτό του, και δεν θα πάψει ποτέ να το κάνει αυτό, γιατί κι ο
ίδιος είναι αδιάλειπτος (στην ύπαρξή του). Και όπως ο Θεός δεν έχει τέλος, έτσι
ούτε και η δημιουργία του έχει αρχή και τέλος.
[1] Ο τίτλος Ορισμοί δεν ταιριάζει με το περιεχόμενο
της πραγματείας και τα θέματα που αναγγέλλονται στον υπότιτλο δεν αντιστοιχούν
ακριβώς στη θεματική που αναπτύσσεται στο λόγο. Έτσι λ.χ. το θέμα περί τοῦ κατ’ εἰκόνα ἀνθρώπου δεν
αντιστοιχεί σε τίποτα στο κέιμενό μας, ενώ από την άλλη το εκτενές τμήμα που αφορά στους δαίμονες δεν αναφέρεται στα
θέματα του υπότιτλου. Ωστόσο δεν μπορεί να αποκλειστεί ότι το τελευταίο τμήμα
του έργου έχει χαθεί μαζί με την αρχή της επόμενης πραγματείας. Ο τίτλος του
έργου πρέπει να οφείλεται σε κάποιον συντάκτη, για τον οποίο ο όρος πλήρωμα είχε τεχνική σημασία. Ίσως ο
αρχικός τίτλος να ήταν Ἀσκληπιοῦ πρὸς Ἄμμωνα
βασιλέα.
Όπως
κι αν έχει, ο λόγος αποτελεί ένα ὑπόμνημα
σε έναν αριθμό ερωτήσεων που επικεντρώνονται γύρω από το ζήτημα των σχέσεων
του Θεού με τον κόσμο και στον τρόπο με τον οποίο ο Θεός κυβερνά τον κόσμο με
τη μεσολάβηση του ήλιου και των δαιμόνων, που υπηρετούν τα άστρα. Ο βασιλιάς
Άμμων, στον οποίο απευθύνεται το κείμενο, πρέπει να είναι ο ίδιος που
εμφανίζεται ως μαθητής του Ερμή στον Ασκληπιό
και ως ακροατής του προφήτη Βίτυος στο Περί
μυστηρίων του Ιαμβλίχου (8.5).
Το
περιεχόμενο του λόγου: στην εισαγωγή τονίζεται ότι η ερμητική διδασκαλία
διατηρεί τη δύναμη και την καθαρότητά της μόνο στην αυθεντική της γλώσσα και
όχι όταν μεταφράζεται στην Ελληνική. Συνεπώς ο βασιλιάς Άμμωνας ενθαρρύνεται να
μην αποκαλύψει τα ερμητικά μυστήρια στους Έλληνες και να αποτρέψει τη μετάφρασή
τους στον κενό και φλύαρο λόγο των Ελλήνων.
Πρέπει
να ξεκινά κανείς με μια προσευχή στο Θεό, ο οποίος είναι το Εν και τον Παν
ταυτόχρονα. Το Πλήρωμα είναι αδιαχώριστο από το Θεό και χωρίς αυτόν χάνεται. Ο
συμπαντικός δημιουργός είναι ο ήλιος που ενώνει όλα τα μέρη του κόσμου, τον
ουρανό με τη γη, τον νοητό με τον υλικό κόσμο. Ο ήλιος, τοποθετημένος στο μέσο
του κόσμου, δέχεται την ουσία από ψηλά και τη διοχετεύει προς τα κάτω, ενώ
έλκει την ύλη προς το μέρος του. Ο ήλιος κατέχει ο ίδιος ένα μέρος της νοητής
ουσίας, της οποίας το ηλιακό φως είναι ένα είδος υποδοχέα. Με τη σειρά του ο
ήλιος διαχέει σε όλο το σύμπαν με τις ακτίνες του (= ψυχή, ζωή, ανάσα, γέννηση)
την αθανασία στα άστρα ψηλά, τη ζωή στα όντα εδώ κάτω. Τη διακυβέρνηση του
κόσμου ο ήλιος την ασκεί μέσω των δαιμόνων, οι οποίοι υπηρετούν τα άστρα. Άλλοι
από αυτούς είναι καλοί, άλλοι κακοί, άλλοι και τα δύο ταυτόχρονα. Αναμιγνύονται
στις υποθέσεις των ανθρώπων, εμπνέουν την ασέβεια, την κορυφή των αμαρτιών που
δεν συγχωρούν οι θεοί. Όπως ο νοητός κόσμος γεμίζει τον αισθητό με αναρίθμητες
μορφές, έτσι ο ήλιος είναι η αιτία της δύναμης της ζωής για όλα τα όντα της γης
και τα υποδέχεται μετά το θάνατό τους. Κάθε άνθρωπος κατά τη γέννησή του,
ανάλογα με την ακριβή θέση των άστρων εκείνη τη στιγμή, τίθεται υπό την επιρροή
των ανάλογων δαιμόνων. Οι δαίμονες διεισδύουν σε όλο το ανθρώπινο σώμα εκτός
από το λογικό μέρος της ψυχής, το οποίο μέλλεται να υποδεχτεί το Θεό. Αν αυτό
το λογικό τμήμα φωτιστεί από μια θεϊκή ακτίνα μέσω του ήλιου, οι δαίμονες δεν
έχουν καμιά δύναμη πάνω στον άνθρωπο. Στην αντίθετη περίπτωση ο άνθρωπος είναι
παίγνιό τους. Δρώντας απευθείας πάνω στα σώματα, οι δαίμονες εξουσιάζουν τα
γήινα και αυτή η εξουσία ονομάζεται Μοίρα. Συνεπώς η αλυσίδα των όντων είναι η εξής: Θεός, νοητός κόσμος,
νοητός κόσμος, ήλιος, οι οχτώ ομόκεντρες σφαίρες, οι δαίμονες, οι άνθρωποι. Ο
Θεός είναι ο Πατέρας, ο ήλιος ο δημιουργός, ο κόσμος το όργανο της δημιουργίας.
Στον κόσμο ο ουρανός κυβερνάται από τη νοητή ουσία, οι θεοί από τον ουρανό, οι
δαίμονες από τους θεούς, οι άνθρωποι από τους δαίμονες. Όλα τα πράγματα είναι
μέρη του Θεού, ο οποίος είναι τα πάντα και ο οποίος δημιουργεί από μόνος του.
Και επειδή δε σταματά ποτέ να δημιουργεί, ο κόσμος είναι αιώνιος.
[2] Δεν αποκλείεται να γίνεται υπαινιγμός στις
πραγματικές διαφορές που υπάρχουν μεταξύ των ερμητικών πραγματειών.
[3] Η δύναμη
που έχουν οι λόγοι, όταν προφέρονται με ακρίβεια, έχει σημασία στη μαγική
πρακτική.
[4] Η αντίθεση
είναι ανάμεσα στον ελληνικό λόγο, ο οποίος όντας επιδεικτικός δεν έχει μαγική
δύναμη, και τη δραστική αποτελεσματικότητα των αιγυπτιακών λέξεων σε μαγικά
συμφραζόμενα (δραστήρια στο υπόμνημα
του Πρόκλου στον πλατωνικό Κρατύλο 71).
Γι’ αυτή την αποτελεσματικότητα των βαρβαρικών
ονομάτων πβ. Ιάμβλιχος, Περί μυστ. 8.4-5,
Χαλδ. χρησμοί σελ. 58 Kroll, Ωριγένης, Κ.
Κέλσ. 1.24-25, 1.28, 5.45, Ευσέβιος, Ευαγγ.
προπ. 4.1.11 κ.α. Για τη δύναμη των ιερογλυφικών ο Πλωτίνος (5.8.6)
ισχυρίζεται ότι κάθε σύμβολο είναι από μόνο του μια επιστήμη, μια σοφία
συμπυκνωμένη (ἀθρόον) και όχι διανόησις ή βούλησις
[5] Στο Φίλωνα ο όρος σημαίνει κάτι το
«πλήρες», όπως είναι το σύμπαν. Για τους Στωικούς η θεότητα πληροί το σύμπαν και
περιλαμβάνει τα πάντα, είναι το παγκόσμιο πνεύμα. Το πλήρωμα είναι όρος που χρησιμοποιείται
ιδιαίτερα από τους Γνωστικούς. Οι Γνωστικοί με τη λέξη πλήρωμα εννοούσαν τους τριάντα
Αιώνες ή εκπορεύσεις από το Θεό, όπως επίσης και τον πνευματικό κόσμο, το
αρχέτυπο ιδεώδες του υλικού κόσμου. Οι Γνωστικοί θεωρούσαν επίσης ότι το
πλήρωμα είναι ο ανώτερος κόσμος, εν αντιθέσει με τον κατώτερο κόσμο, το κένωμα. Το πλήρωμα διακρίνεται σε επί
μέρους θείες δυνάμεις, μέρη των οποίων είναι οι υποστάσεις (βυθός, γη, νους,
αλήθεια) και οι άγγελοι.
[6] Εννοεί τις
θερμές πηγές νερού.