Γιατί οι γερανοί πολεμούν με τους Πυγμαίους

[Αντωνίνος Λιβεράλης, Μεταμορφώσεις 16:]

Την ιστορία αφηγείται ο Βοίος στο δεύτερο βιβλίο της Ορνιθογονίας.

Στους ανθρώπους εκείνους που ονομάζονται Πυγμαίοι γεννήθηκε ένα κορίτσι με το όνομα Οινόη, άμεμπτη στην όψη της, αχάριστη όμως ως προς το  ήθος της και αλαζονική. Δεν έδειχνε καμία φροντίδα για την Άρτεμη και την Ήρα. Παντρεύτηκε κάποιον Νικοδάμαντα, έναν  συνετό και κόσμιο πολίτη, και γέννησε ένα αγόρι, τον Μόψο.  Όλοι οι Πυγμαίοι τής έφεραν με φιλική διάθεση πάρα πολλά δώρα για τη γέννηση του παιδιού της. Η Ήρα, όμως, κατηγορώντας την Οινόη ότι δεν την τιμούσε, την μεταμόρφωσε σε γερανό και της τράβηξε τον αυχένα ώστε να γίνει μακρύς, δημιουργώντας ένα πουλί που πετά ψηλά. Η Ήρα επίσης την έκανε να πολεμά με τους Πυγμαίους. Η Οινόη,  λοιπόν, εξαιτίας του πόθου για το παιδί της, τον Μόψο, πετούσε γύρω γύρω από το σπίτι της και δεν το εγκατέλειπε. Οι Πυγμαίοι, πάλι, πήραν όλοι τα όπλα τους και την καταδίωκαν. Εξαιτίας αυτού του γεγονότος ακόμη και σήμερα υπάρχει πόλεμος ανάμεσα στους Πυγμαίους και τους γερανούς.

Ιστορεῖ Βοῖος Ὀρνιθογονίας β΄.

Παρὰ τοῖς λεγομένοις ἀνδράσι Πυγμαίοις ἐγένετο παῖς ὄνομα Οἰνόη τὸ εἶδος οὐ μεμπτή͵ ἄχαρις δὲ τὸ ἦθος καὶ ὑπερήφανος. ταύτῃ φροντὶς οὐδεμία ἐγίνετο τῆς Ἀρτέμιδος οὐδὲ ῞Ηρας. γαμηθεῖσα δὲ Νικοδάμαντι, τῶν πολιτῶν ἑνὶ μετρίῳ καὶ ἐπιεικεῖ, ἔτεκε παῖδα Μόψον. καὶ αὐτῇ Πυγμαῖοι πάντες κατὰ φιλοφροσύνην πλεῖστα δῶρα πρὸς τὴν γένεσιν τοῦ παιδὸς ἀπήνεγκαν. ῞Ηρα δὲ μεμφθεῖσα τὴν Οἰνόην͵ ὅτι αὐτὴν οὐκ ἐτίμα͵ γέρανον αὐτὴν ἐποίησε καὶ τὸν αὐχένα μακρὸν εἵλκυσε καὶ ἀπέδειξεν ὑψιπετῆ ὄρνιθα καὶ πόλεμον ἐνέβαλεν αὐτῇ τε καὶ τοῖς Πυγμαίοις. Οἰνόη δὲ διὰ τὸν πόθον τοῦ παιδὸς Μόψου περιεπέτετο τὰ οἰκία καὶ οὐκ ἐξελίμπανε͵ Πυγμαῖοι δὲ καθοπλισάμενοι πάντες ἐδίωκον αὐτήν. καὶ ἐκ τούτου ἔτι καὶ νῦν Πυγμαίοις καὶ γεράνοις πόλεμος ἐνέστηκε.

ΣΧΟΛΙΑΣΜΟΣ

Η δήλωση στην κεφαλίδα αυτής της ιστορίας ότι κάποιος Boίος αφηγήθηκε αυτό το μύθο στο δεύτερο βιβλίο της Ορνιθογονίας του μπορεί να θεωρηθεί ότι υπονοεί πως ο Αντωνίνος Λιβεράλης ακολουθούσε από κοντά αυτή την υποτιθέμενη πηγή. Ωστόσο ένας άλλος συγγραφέας, ο Αθήναιος, στους Δειπνοσοφιστές του 9.393E-F, αφηγείται την ίδια ιστορία πολύ διαφορετικά. Εκεί η γυναίκα ονομάζεται Γεράνα από τη λέξη γέρανος, δηλαδή γερανός. Ο Αθήναιος υπονοεί ότι ο συγγραφέας της Ορνιθογονίας μπορεί να μην ήταν άντρας, αλλά γυναίκα με το όνομα Βοιώ και παραπέμπει στον Φιλόχορο γι’ αυτή την πληροφορία. Σύμφωνα με τον Αθήναιο ο κύκνος μεταμορφώθηκε σε πουλί από τον Άρη και όταν έφτασε στον ποταμό Σύβαρη της Σικελίας συνδέθηκε με έναν γερανό. Αυτός ο γερανός ήταν κάποτε μια σπουδαία γυναίκα στους Πυγμαίους, η οποία δεχόταν τιμές από τους πολίτες σαν να ήταν θεά, με αποτέλεσμα να συμπεριφέρεται απέναντι στους πραγματικούς θεούς με περιφρόνηση, ιδιαίτερα απέναντι στην Ήρα και την Άρτεμη. Έτσι η Ήρα θύμωσε και τη μεταμόρφωσε σε πουλί, άσχημο στη μορφή και μισητό από τους Πυγμαίους, οι οποίοι προηγουμένως την τιμούσαν πάρα πολύ. Επίσης γέννησε με τον Νικοδάμαντα μια χερσαία χελώνα. Τέλος ο Αθήναιος επισημαίνει ότι ο συγγραφέας αυτών των στίχων γενικά θεωρούσε ότι όλα τα πουλιά υπήρξαν κάποτε άνθρωποι. Όπως είναι φανερό από τα παραπάνω, ελάχιστα είναι τα κοινά στοιχεία που συνδέουν την αφήγηση του Αντωνίνου με την αφήγηση του Αθήναιου, μολονότι και οι δύο υποτίθεται ότι αντλούν από την ίδια πηγή. Από την άλλη ο Αιλιανός 15.29 ισχυρίζεται ότι αυτή η γυναίκα υπήρξε βασίλισσα των Πυγμαίων, οι οποίοι την τιμούσαν με θεϊκό τρόπο. Περιφρονούσε τέσσερις θεότητες, την Ήρα, την Αθήνα, την Άρτεμη και την Αφροδίτη και έλεγε ότι καμία δεν ήταν ισάξια με αυτήν στην ομορφιά. Η Ήρα τη μετέτρεψε στο ασχημότερο είδος πουλιού και τώρα είναι γερανός και πολεμά διαρκώς με τους Πυγμαίους, θυμωμένη επειδή οι τελευταίοι της έκαναν κακό με το να την τιμούν τόσο πολύ.

Ωστόσο ίσως υπάρχει ένας τρόπος να συνδυάσουμε σε κάποιο βαθμό αυτές τις τρεις διαφορετικές εκδοχές. Είναι φανερό ότι ο Αθήναιος εκθέτει μια μεγαλύτερη σε έκταση ιστορία, ενώ ο  Αντωνίνος έχει αφαιρέσει στοιχεία από αυτήν και την έχει συντομεύσει. Θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε ότι η ηρωίδα του μύθου, όποιο και αν ήταν το όνομά της, ήταν βασίλισσα των Πυγμαίων, όπως υποστηρίζει ο  Αιλιανός, και ότι δεχόταν τιμές που ήταν σχεδόν θεϊκές, όπως συνέβαινε και με τους βασιλιάδες των Αιγυπτίων. Ίσως  μάλιστα  να ισχυριζόταν αλαζονικά ότι ήταν ανώτερη και ομορφότερη από τις θεές, γεγονός που οδήγησε στην τιμωρία της. Όσον αφορά το υποτιθέμενο γεγονός που καταγράφει ο Αθήναιος, ότι η ηρωίδα γέννησε μια χερσαία χελώνα από την ένωσή της με τον Νικοδάμαντα, μπορούμε να υποθέσουμε ότι και εδώ κρύβεται μία ιστορία μεταμόρφωσης: ο Μόψος, ο γιος της Οινόης και του Νικοδάμαντα που αναφέρει ο Αντωνίνος, μπορεί να μεταμορφωνόταν στην πορεία της ιστορίας σε χελώνα, γεγονός που θα εξηγούσε την αινιγματική αναφορά του Αθήναιου. Εξάλλου είναι φανερό ότι ο Αθήναιος κατέγραφε ταυτόχρονα ακόμη μία ιστορία μεταμόρφωσης, αυτή του ήρωα Κύκνου στο ομώνυμο πουλί. Συνεπώς το  πλήρες σχήμα που προκύπτει είναι ότι η ιστορία που κρύβεται πίσω από τις αφηγήσεις των τριών συγγραφέων περιλάμβανε τρεις διαφορετικές μεταμορφώσεις, συνδεμένες ίσως τεχνητά μεταξύ τους, οι οποίες είχαν ως αποτέλεσμα τη δημιουργία των γερανών, των κύκνων και της χελώνας. Δεν είναι απαραίτητο  και οι τρεις μεταμορφώσεις να  αναφέρονταν από την ίδια αρχική πηγή, αλλά μπορεί να προέρχονται από διαφορετικές παραδόσεις. Αυτό είναι σχεδόν βέβαιο για την περίπτωση της χελώνας, αφού είναι απίθανο να περιλαμβανόταν στην Ορνιθογονία του Βοίου, η οποία αφορούσε μόνο πουλιά. Επίσης η ιστορία του κύκνου που φτάνει στη Σικελία και κάνει παρέα με τον γερανό φαίνεται να αποτελεί μια άτεχνη σύνδεση διαφορετικών μύθων.

Πυγμαίοι. Οι Έλληνες από την εποχή ήδη του Ομήρου είχαν εντυπωσιαστεί ιδιαίτερα από αυτόν τον λαό, ο οποίος κατοικούσε στην Αφρική, στην περιοχή του ισημερινού. Πραγματικά, οι μικροσκοπικοί κάτοικοι αυτής της περιοχής έχουν καταγραφεί στα νεότερα χρόνια ως κυνηγοί γερανών. Μολονότι οι Έλληνες πίστευαν ότι οι Πυγμαίοι υπήρχαν και σε άλλες περιοχές, όπως η Σκυθία ή η Ινδία, φαίνεται ότι τη γνώση τους για τους Πυγμαίους την έλαβαν από τους Αιγυπτίους. Η λέξη Πυγμαίοι συνδέεται με τη λέξη πυγμή, τη γροθιά. Προφανώς οι Έλληνες θεωρούσαν ότι τόσο ήταν το ύψος τους. Σκηνές μάχης ανάμεσα στους Πυγμαίους και τους γερανούς είναι πολύ συνηθισμένες στην ελληνική τέχνη, στα αγγεία, στις τοιχογραφίες, στα μωσαϊκά, ενώ εμφανίζονται συχνά και στην ποίηση.

Το όνομα της Οινόης συνδέεται φυσικά με το κρασί. Δεν πρέπει να συγχέουμε την ηρωίδα αυτής της ιστορίας με τη νύμφη που μεγάλωσε τον Πάνα ή σύμφωνα με άλλες εκδοχές τον ίδιο τον Δία στην Αρκαδία.

Η Άρτεμις και η Ήρα είναι θεότητες, οι οποίες πολύ συχνά αποδεικνύονται σκληρές απέναντι σε όσους τις προσβάλλουν. Στις Μεταμορφώσεις του Οβιδίου 6.90-93 η Αθηνά Παλλάδα υφαίνει έναν τάπητα, ο οποίος στη μία του γωνία εικονίζει την Ήρα να νικά μια γυναίκα των Πυγμαίων και να τη μεταμορφώνει σε γερανό, ο οποίος στη συνέχεια πολεμά τον ίδιο του το λαό

Ο Μόψος που αναφέρεται σ’ αυτή την ιστορία δεν φαίνεται να σχετίζεται με τον ομώνυμο μάντη, ο οποίος νίκησε σε αγώνα μαντικής τον Κάλχα.

Στην Ιλιάδα ο ήχος της επίθεσης των Τρώων παρομοιάζεται με την πτήση των γερανών που φέρνουν σφαγή και καταστροφή στους Πυγμαίους. Ο Πλίνιος ΗΝ 7.2.26 ισχυρίζεται ότι οι Πυγμαίοι πηγαίνουν κάθε χρόνο στην ακρογιαλιά για να καταβροχθίσουν τα αυγά των γερανών και τα μικρά τους, ώστε να περιορίσουν τον αριθμό των γερανών που αποτελούν δυνητικά τους εχθρούς τους.