Η στροφή προς τον
άνθρωπο, την οποία σηματοδοτεί αυτό που στη νεότερη εποχή θεωρήθηκε ως ο πρώτος
Διαφωτισμός της ανθρωπότητας, υπήρξε σπόρος και καρπός μιας εποχής, η οποία
χαρακτηρίζεται από τη διαρκή ταλάντευση ανάμεσα στον πιο ακραίο ριζοσπαστισμό
και την πιο ακραιφνή συντηρητικότητα, μια πάλη ανάμεσα σε πνεύματα γεμάτα
ανησυχία, που άλλοτε αγωνιούν, επί σκηνής λόγου χάριν, να διασώσουν και να
υπερασπιστούν με μια καταπληκτική ευρηματικότητα την παράδοση που κλονίζεται,
όπως ο Αριστοφάνης, και άλλοτε με πείσμα ρηξικέλευθο να ξηλώσουν τον ιστό ενός
τρόπου σκέψης που είχε υφανθεί από την ίδια αυτή παράδοση.
Τα πνεύματα του δεύτερου
τύπου, οι Σοφιστές, δεν υπήρξαν το αποτέλεσμα μιας παρθενογένεσης. Ήταν η
συνέχεια, σε ένα άλλο μονοπάτι, μιας παράδοσης, όσο παράδοξο κι αν μοιάζει αυτό
για κάποιους που αρνούνται εν γένει τις παραδόσεις. Είναι τα γόνιμα παιδιά της
προσωκρατικής διανόησης και κριτικής, οι επάξιοι συνεχιστές, σε άλλα πεδία
ενδιαφερόντων, της αμφισβήτησης.
Οι Σοφιστές ανάμεσα σε
άλλα συνέχισαν την κριτική της παραδοσιακής θρησκείας. Το τελικό αποτέλεσμα της
κριτικής που ξεκινά με τον Ξενοφάνη είναι η όλο πίκρα και αγωνία, όπως θέλω να
πιστεύω, κραυγή ενός ύστερου εκπροσώπου της Σοφιστικής, του Θρασύμαχου: οι θεοί
δεν προσέχουν τα ανθρώπινα, διαφορετικά δεν θα αδιαφορούσαν για το ύψιστο αγαθό,
την δικαιοσύνη. Εδώ ενυπάρχει η μέγιστη μορφή: οι θεοί με τον τρόπο τους
υποθάλπουν την αδικία. Και εδώ κρύβεται υπόνοια αθεΐας: τέτοιοι θεοί δεν
μπορούν να υπάρχουν.
Η θεώρηση εκ μέρους των Σοφιστών
της θρησκείας και άλλων καθοσιωμένων από τον χρόνο παραδόσεων ως κοινωνικών
φαινομένων τους οδήγησε στο να αποπειραθούν να ερμηνεύσουν τη θέσμιση της ανθρώπινης
κοινωνίας πέρα από οποιαδήποτε υπερφυσική παρέμβαση. Οι θεωρίες τους, λοιπόν,
μέσα στην διαφορά τους δομούνται από τα ίδια στοιχειακά υλικά και έχουν την
ίδια ερμηνευτική πρόθεση, είτε θα τις χαρακτηρίζαμε ανθρωπολογικές (Πρόδικος), είτε ψυχοκοινωνιολογικές (Κριτίας), είτε αγνωστικιστικές (Πρωταγόρας). Οι θεωρίες
αυτές προκάλεσαν την οργή της κοινωνίας της εποχής του Περικλή: αναφέρεται μια
ολόκληρη σειρά από καταδίκες που έχουν οπωσδήποτε κάποια πραγματική βάση, παρά
το ότι αναμφίβολα υποκρύπτουν και κάποια υπερβολή. Οι καταδίκες αυτές οφείλονται
στο ότι αντίθετα με τους Προσωκρατικούς, των οποίων οι αναζητήσεις αναφορικά με
τις απαρχές και τη φύση του κόσμου έβρισκαν μικρή απήχηση σε ευρύτερα κοινωνικά
στρώματα, οι Σοφιστές υπήρξαν σε πολλά επίπεδα διδάσκαλοι με ευρύτερη προοπτική,
άνθρωποι που εννοούσαν να διαμορφώσουν ανθρώπους, συνεπώς πολίτες. Οι ριζοσπαστικές
τους απόψεις από ένα σημείο και έπειτα άρχισαν να κλονίζουν τα θεμέλια της
παραπαίουσας και ηττημένης πολιτείας των Αθηνών και φυσικά πλήρωσαν το τίμημα.
Σχόλια
Δημοσίευση σχολίου