Η εταίρα Φιλαινίς και το σκανδαλιστικό σύγγραμμα Περί αφροδισίων

Η Φιλαινίς ήταν πασίγνωστη στην αρχαιότητα ως εταίρα και υποτιθέμενη συντάκτρια ενός συγγράμματος με σεξουαλικό περιεχόμενο και με τον τίτλο Περί αφροδισίων. Η πρώτη αναφορά σ’ αυτήν γίνεται από τον ιστορικό Τίμαιο τον Ταυρομενίτη, ο όποιος έζησε περίπου από το 350 ως το 260 π.Χ. Στο ερωτικό της εγχειρίδιο αναφέρονται επίσης ο Χρύσιππος και ο Κλέαρχος και άλλοι μεταγενέστεροι συγγραφείς. Τρία τεμάχια παπύρου από την Οξύρρυγχο (39.2891 -2ος αιώνας μ.Χ.) έφεραν στο φως σπαράγματα από το χαμένο έργο που της αποδιδόταν. Ο πάπυρος αναφέρει το όνομά της, ότι κατάγεται από την Σάμο και ότι ήταν κόρη κάποιου Ωκυμένη. Το πιθανότερο ωστόσο είναι ότι πίσω από το όνομά της κρύβεται κάποιος άλλος συγγραφέας, ο οποίος μάλιστα δεν αποκλείεται να ήταν άνδρας. Αυτό ισχυριζόταν ο Αισχρίων ο Σάμιος ή Λέσβιος, ο οποίος συνάμα υπερασπιζόταν την ηθική της γυναίκας (Suppl. Hell. Απ. 4).[1] Και ο Διοσκορίδης υπεραμύνεται της ακεραιότητάς της σε επίγραμμά του που σώζεται στην Παλατινή ανθολογία (7.450). Παρόμοιες προσπάθειες υπεράσπισης φημισμένων (ή κακόφημων) προσώπων, όπως για παράδειγμα της Ωραίας Ελένης, κατασκευάζονταν ως ρητορικές ασκήσεις.

Σκανδαλιστικό ερωτικό υλικό συχνά αποδιδόταν στις εταίρες, μία από τις οποίες φαίνεται ότι ήταν και η Φιλαινίς. Η Σάμος ήταν διαβόητη για την χαμηλή ηθική ποιότητα των γυναικών της και τον υψηλό αριθμό εκδιδόμενων γυναικών, επομένως δεν είναι περίεργο που η εταίρα μας συνδεόταν με το νησί[2]. Χρησιμοποιώντας το όνομά της, ο άγνωστος συγγραφέας έδινε εκ των προτέρων ένα συγκεκριμένο χαρακτήρα στο κείμενο, αλλά ταυτόχρονα του χάριζε και έναν αέρα «αυθεντίας».[3] Τα τεμάχια του παπύρου από την Οξύρρυγχο, ο οποίος αναφέρθηκε προηγουμένως, προέρχονται από την αρχή του βιβλίου και υποδεικνύουν ότι το έργο ασχολούνταν γενικότερα με την τέχνη του έρωτα και όχι μόνο με τις σεξουαλικές στάσεις, καθώς επίσης και ότι διέθετε επιμέρους υπότιτλους, αποτέλεσμα μιας συστηματικής προσέγγισης του θέματος. Οι σωζόμενοι υπότιτλοι υποδεικνύουν ότι το έργο διέθετε, ανάμεσα σε άλλα κεφάλαια, και τμήματα τα οποία είχαν ως θέμα τους την τεχνική της ερωτικής κατάκτησης, την κολακεία στο αντικείμενο του πόθου, τον τρόπο που πρέπει να δίνει κανείς φιλιά. Από τα σωζόμενα αποσπάσματα φαίνεται ότι το κείμενο διέθετε το στοιχείο της παρωδίας. Το τμήμα που έχει ως θέμα του την ερωτική προσέλκυση εμφανίζει παιγνιώδη τόνο, όταν αντίθετα από τη συνήθη πρακτική οι άνδρες παροτρύνονται να παρουσιάζονται ως ατημέλητοι, κάθε φορά που προσπαθούν να κατακτήσουν μια γυναίκα. Το τμήμα που είχε ως θέμα του την κολακεία συμβουλεύει τους άνδρες να παρομοιάζουν τις υποψήφιες ερωμένες με θεότητες. Ακόμη και μια γηραιά γυναίκα μπορεί κανείς να την παρομοιάσει με θεά που έχει λαμπερό δέρμα.

Εάν υπάρχει κάποιο ίχνος ιστορικής ανάμνησης στην πληροφορία του Αισχρίωνος ότι ο πραγματικός συγγραφέας του έργου Περί αφροδισίων ήταν ο Σοφιστής Πολυκράτης ο Αθηναίος, τότε η Φιλαινίς πρέπει να ήταν μεγάλης ηλικίας ή νεκρή γύρω στα 392, όταν και γνωρίζουμε ότι ο Πολυκράτης έγραψε ένα μεταθανάτιο κατηγορητήριο σε βάρος του Σωκράτη. Ο Πολυκράτης αυτός έζησε την ίδια εποχή με τον Ισοκράτη, ο όποιος δεν εκτιμούσε το έργο και το ύφος του. Το κατηγορητήριο του Πολυκράτη κατά του Σωκράτη το 392 π.Χ. προκάλεσε κατά πάσα πιθανότητα τη συγγραφή των δύο πρώτων βιβλίων των Απομνημονευμάτων του Ξενοφώντα, με τα οποία ο ιστορικός απαντούσε στις συκοφαντίες του Πολυκράτη σε βάρος του νεκρού φιλόσοφου. Γενικά ο Πολυκράτης θεωρούνταν αντιπαθητική προσωπικότητα, κυρίως γιατί είχε την τάση να επιλέγει ασήμαντα πράγματα και να επιδεικνύει τις ρητορικές του ικανότητες εγκωμιάζοντάς τα. Θεωρείται εκπρόσωπος της παρακμής της πρώτης Σοφιστικής. Ο Πολυκράτης επικρίνεται για την ποιότητα του έργου του και η κακή φήμη που τον συνόδευε ίσως να αποτέλεσε τον βασικό παράγοντα που τον συνέδεσε με την σύνθεση του κακόφημου πονήματος της Φιλαινίδος.

ΑΡΧΑΙΟ ΚΕΙΜΕΝΟ

Τάδε συνέγραψε Φιλαινὶς ᾿Ωκυµένους Σαµία̣ τοῖς β̣ουλ̣οµένοις µεθ’ ἡ̣[δον]ῆ̣ς τὸν βί̣ον δ̣ι̣εξα[ιρεῖσ]θ̣αι µὴ παρέργω[ς καὶ τοι]αῦ̣τ̣[α] π̣ονεσα̣[µένοις…

…Περί πειρασμῶν…

…δεῖ τοίνυν τὸν πειρῶντα ἀκαλλώπιστον [ἰ]έν̣[αι]καὶ ἀκτένιστον ὅπ̣[ως] ἂν τῆ<ι> γυναίκι μὴ [φανῆι]ἔπεργος̣ εἶναι…

…[Περὶ κολακείας]…

…σὺ]ν τῆι διανοία[ι θέλξο]μ̣εν τὴν μὲν [μικρὰν] ὡ̣ς ἰσόθεον [κάλ[λος φορέ]ουσαν, τὴν δὲ αἰσχρὰ[ν] ὡς ἐπαφρόδειτον, τ[ὴν] δὲ πρ[εσβ]υτέραν ὡς [θε]ὰν φαό[χρ]ων εἶναι…

…Περὶ φιλημάτ[ων]…

ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΑΠΟΔΟΣΗ

Αυτά εδώ τα έγραψε η Φιλαινίς, κόρη του Ωκυμένους, από τη Σάμο, για χάρη όσων θέλουν να περάσουν τη ζωή τους επιμελώς με ηδονή και κοπίασαν γι’ αυτού του είδους (τις απολαύσεις)… 

…Για την αποπλάνηση…

...πρέπει λοιπόν αυτός που επιχειρεί να αποπλανήσει να προσέρχεται ακαλλώπιστος και αχτένιστος, για να μην φανεί στη γυναίκα ότι ασχολείται υπερβολικά…

…[Για την κολακεία]…

... με εξυπνάδα θα γοητεύσουμε την κοντή γυναίκα με τον ισχυρισμό πως έχει ισόθεη ομορφιά, την άσχημη με τον ισχυρισμό πως είναι πανέμορφη, την ηλικιωμένη λέγοντας πως είναι σαν θεά με επιδερμίδα λαμπερή...

…Για τα φιλιά…

---

[1] (Αθήναιος 8.335Β-Ε) Χρύσιππον δ', ἄνδρες φίλοι, τὸν τῆς στοᾶς ἡγεμόνα κατὰ πολλὰ θαυμάζων ἔτι μᾶλλον ἐπαινῶ τὸν πολυθρύλητον ἐπὶ τῇ ὀψολογίᾳ Ἀρχέστρατον αἰεί ποτε μετὰ Φιλαινίδος κατατάττοντα, εἰς ἣν ἀναφέρεται τὸ περὶ ἀφροδισίων ἀκόλαστον σύγγραμμα, ὅπερ φησὶ ποιῆσαι Αἰσχρίων ὁ Σάμιος ἰαμβοποιὸς Πολυκράτη τὸν σοφιστὴν ἐπὶ διαβολῇ τῆς ἀνθρώπου σωφρονεστάτης γενομένης.

[2] Ορισμένες φορές λέγεται ότι η εταίρα καταγόταν από τη Λευκάδα (π.χ. Αθήναιος 5.220F κ.εξ.), αλλά εδώ υποκρύπτεται ο λογοτεχνικός τόπος της εταίρας, η οποία αυτοκτονεί εξαιτίας των προσβολών που δέχεται για το επάγγελμά της: είναι περίφημη η σύνδεση της Λευκάδας με την αυτοκτονία της Σαπφώς. Επίσης σε άλλες πηγές διακρίνεται μια ακόμη εταίρα με το ίδιο όνομα, καταγόμενη από τη νήσο Ελεφαντίνη. Όλα αυτά υποδεικνύουν πόσο ρευστή ήταν η παράδοση γύρω από αυτήν την υποτιθέμενη συγγραφέα, μολονότι δεν μπορεί να αμφισβητηθεί η ιστορική της ύπαρξη.

[3] Το έργο φαίνεται ότι απέκτησε κάποια στιγμή εικονιστικές αναπαραστάσεις με σκανδαλώδες περιεχόμενο, όπως υποδεικνύει χωριό από τον Κλήμη της Αλεξάνδρειας, Προτρεπτικός 4.61.3: ἤδη δὲ ἀναφανδὸν τῆς ἀκολασίας ὅλης τὰ σχήματα ἀνάγραπτα πανδημεὶ θεώμενοι οὐκ αἰσχύνεσθε, φυλάττετε δὲ ἔτι μᾶλλον ἀνακείμενα, ὥσπερ ἀμέλει τῶν θεῶν ὑμῶν τὰς εἰκόνας, στήλας ἀναισχυντίας καθιερώσαντες οἴκοι, ἐπ' ἴσης ἐγγραφόμενοι τὰ Φιλαινίδος σχήματα ὡς τὰ Ἡρακλέους ἀθλήματα.