H Αναδυομένη Αφροδίτη του Απελλή: ο πίνακας, η ιστορία, η επίδρασή του

Αφροδίτη Αναδυομένη στην Πομπηία

Ο πλέον περίφημος από τους πίνακες του Απελλή ήταν η αναδυόμενη Αφροδίτη στην Κω. Οι κυριότερες αρχαίες πηγές μας για τον πίνακα είναι ο Πλίνιος (ΗΝ 35.87, 91), ο Στράβων (14.2.19) και έξι επιγράμματα, πέντε από τα οποία βρίσκονται στην Παλατινή Ανθολογία (16.178-182) και ένα έκτο σε αποσπασματικό πάπυρο που φυλάσσεται στο Βερολίνο (9.812.6-9 -3ος αιώνας π.Χ.). Ο πίνακας φυσικά έχει χαθεί, ωστόσο ενέπνευσε ένα πλήθος από μικρά αγάλματα της Αφροδίτης, τα οποία την εικονίζουν να πιέζει τα βρεγμένα μαλλιά της με τα χέρια της. Ο πίνακας αρχικά βρισκόταν στο Ασκληπιείο στην Κω, αλλά αργότερα ο Οκταβιανός Αύγουστος τον αφαίρεσε και τον μετακίνησε στη Ρώμη αφιερώνοντάς τον στον Ιούλιο Καίσαρα. Ο Πλίνιος μας πληροφορεί ότι το κάτω μέρος του πίνακα ήταν κατεστραμμένο και ότι δεν υπήρχε κανένας ζωγράφος ικανός να το αποκαταστήσει. Προσθέτει ότι ο Απελλής ξεκίνησε να ζωγραφίζει μία δεύτερη Αφροδίτη στην Κω, αλλά την άφησε ημιτελή, επειδή πέθανε. Ο Κικέρων από την άλλη (Fam. 1.915, Off. 3.10) μοιάζει να αγνοεί την ύπαρξη δύο πινάκων και αναφέρει ότι μόνο το πάνω μέρος της θεάς ήταν ολοκληρωμένο και μάλιστα με πολύ μεγάλη λεπτομέρεια. Η ιστορία του Πλίνιου για τους δύο πίνακες της Αφροδίτης που είναι και οι δύο κατεστραμμένοι ή ημιτελείς μπορεί στην πραγματικότητα να αποτελεί μία προσπάθεια συγκερασμού διαφορετικών ερμηνειών για την κατάσταση στην οποία βρισκόταν ο ένας και μοναδικός πίνακας. Γενικά, είτε η Αφροδίτη υπήρχε σε μία είτε σε δύο εκδόσεις, φαίνεται ότι το κάτω μέρος της ζωγραφιάς, που εικόνιζε την θεά να αναδύεται από τη θάλασσα, είχε μια ιδιόμορφη ζωγραφική ποιότητα που τελικά έγινε κατανοητή ατυχώς ως καταστροφή ή ατέλεια.

(Μποτιτσέλι)

Τα επιγράμματα προσφέρουν αποδείξεις για την πρώιμη κριτική αποδοχή του αριστουργήματος του Απελλή. Σύμφωνα με τον Πλίνιο ο πίνακας είχε επαινεθεί τόσο πολύ από τους Έλληνες ποιητές, ώστε μολονότι με την πάροδο του χρόνου καταστράφηκε σε μεγάλο βαθμό, εξακολούθησε να παραμένει διάσημος. Όσο είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε τα πρωιμότερα επιγράμματα είναι αυτό του Λεωνίδα από τον Τάραντα ( 1ο μισό του 3ου αιώνα π.Χ.) και το φθαρμένο επίγραμμα στον πάπυρο. Το φθαρμένο επίγραμμα μπορεί να ανήκει σε κάποιον Διονύσιο, αφού ένα άλλο γνωστό από την Παλατινή Ανθολογία επίγραμμά του σώζεται επίσης στον ίδιο πάπυρο. Ένα άλλο επίγραμμα προέρχεται από κάποιον άγνωστο ποιητή με το όνομα Δημόκριτος, ενώ τα τρία τελευταία προέρχονται αντίστοιχα από τον Αντίπατρο από τη Σιδώνα (2ος αιώνας π.Χ.), τον Αρχία (1ος αιώνας π.Χ.) και τον Ιουλιανό από την Αίγυπτο (6ος αιώνας μ.Χ.). Τα δύο πρωιμότερα επιγράμματα θεμελιώνουν την παράδοση πάνω στην οποία χτίζουν και οι επόμενοι ποιητές.

(Walter Crane)

Ιδού η εκδοχή του Λεωνίδα:

Ο Απελλής είδε την φιλήδονη Κύπριδα,

την ώρα που αναδυόταν από τον κόλπο της μητέρας της

παφλάζοντας ακόμη στον αφρό, κι έπλασε

μια πολυπόθητη ομορφιά, όχι ζωγραφιστή, μα έμψυχη.

Πόσο ωραία με τα ακροδάχτυλά της πιέζει τα μαλλιά της,

πόσο ωραία από τα μάτια της γαλήνιος λάμπει ο πόθος!

Και ο μαστός της φουσκωμένο κυδώνι που αναγγέλλει ένα άνθισμα.

Η Αθηνά η ίδια και του Δία η γυναίκα

θα πουν: «Δία στην σύγκριση χάσαμε!»[1]

(Amaury Duval)

(Phillip Leslie Hale)

Το επίγραμμα από το φθαρμένο πάπυρο του Βερολίνου:

[.........] την χρυσή ο Απελλής είδε την Κύπριδα

[ γυμνή από το θεϊκό το πέ]λαγος να αναδύεται∙

[μέχρι το στέρνο της,] καθώς αρμόζει, [την αντίκρισε.]

[Και έτσι την ζωγράφισε, στ’ αλήθεια θαύμα [μέγα να το κοιτάζεις.]

[.........] χρυσῆν θηήσατο Κύπριν Ἀπελλῆς

[γυμνὴν ἐ]κ δ[ίου πό]ντου ἀνερχομένην

[μέχρις δὲ στέρνω]ν, ὅσα καὶ θἐμις, [εἴσιδ]εν αὐτ[ήν,]

[κἄγραψεν τοίην, ἦ μέγα] θαῦμα [ἰδεῖν.]

(Fritz Zuber-Buhler)

Το επίγραμμα του Δημόκριτου:

Όταν η Κύπριδα, με τα μαλλιά της να στάζουν ακόμα αφρό αλμυρό,

γυμνή αναδύθηκε από το πορφυρό το κύμα,

πλάι στα λευκά της τα μάγουλα με τα χέρια έπιασε

τα μαλλιά της και τα στράγγιζε απ’ του Αιγαίου το αλάτι.

Μόνο το στήθος φανέρωσε, καθώς αρμόζει. Εάν ετούτη

ήταν σαν κι εκείνη, ας ταραχθεί η καρδιά του Άρη![2]

(Henry Courtney Selous)

Το επίγραμμα του Αντίπατρου:

Αυτήν που αναδύθηκε μόλις απ’ τη μητέρα της θάλασσα,

την Κύπριδα, τον μόχθο της γραφίδας του Απελλή, κοίταξε,

πώς με το χέρι αδράχνοντας τα βρεγμένα μαλλιά της

στραγγίζει τον αφρό από τους νοτερούς της βοστρύχους.

Οι θεές οι ίδιες, η Αθηνά και η Ήρα, θα πουν:

«Δεν πρόκειται πια να σε ανταγωνιστούμε στην ομορφιά!»

(Gustave Moreau)

Το επίγραμμα του Αρχία:

Την ίδια την Κύπριδα γυμνή την είδε να γεννιέται

ο Απελλής από τη θάλασσα, τη μάνα της,

κι έτσι την αποτύπωσε με τα ωραία της χέρια να στραγγίζει

τα μαλλιά της, τα βρεγμένα ακόμη απ’ τον αφρό του νερού.

(Giorgio Vasari)

)

Το επίγραμμα του Ιουλιανού:

Μόλις αναδύθηκε η θέα της Πάφου στη γέννα της θάλασσας,

έχοντας για μαία τού Απελλή την παλάμη.

Όμως γοργά από τη ζωγραφιά αποτραβήξου, μην τυχόν και σε βρέξει

ο αφρός που στάζει απ’ τα μαλλιά που στραγγίζουν.

Εάν πράγματι τόσο όμορφη κάποτε η Κύπριδα ξεγυμνώθηκε για ένα μήλο,

την Τροία άδικα η Παλλάδα την κούρσεψε.[3]

(Jean-Léon Gérôme)

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΚΑΙ ΕΠΙΠΛΕΟΝ ΕΙΚΟΝΕΣ

[1] Εννοεί την κρίση του Πάρη και το μήλο της έριδας για το ποια θεά ήταν η πιο όμορφη.

(Theodore Chasseriau)

[2] Η ερμηνεία της τελευταίας φράσης αποτελεί αντικείμενο διαφωνιών και το νόημα παραμένει ασαφές. Η ερμηνεία που υιοθετώ εδώ: «Εάν η Αφροδίτη του μύθου ήταν πράγματι τόσο όμορφη όσο αυτή του Απελλή, δικαίως ταράζεται (από πόθο) η καρδιά του Άρη». Ο Άρης ήταν εραστής της Αφροδίτης.

(Robert Fowler)

[3] Εννοεί ότι εάν η μυθική Αφροδίτη ήταν πράγματι τόσο όμορφη όσο στη ζωγραφιά του Απελλή, κακώς η Αθηνά θύμωσε με τον Πάρη που έδωσε τη νίκη στην Αφροδίτη και άδικα κατέστρεψε από την οργή της την Τροία.