Οι περιπέτειες και ο θρίαμβος του Βάκχου

Ευφορίων ο Χαλκιδεύς

Διόνυσος

Το ποίημα είχε ως θέμα του τις μυθολογικές περιπέτειες του θεού Διόνυσου και προσπαθούσε να αιτιολογήσει διάφορα έθιμα και τελετές, οι οποίες συνδέονταν μ' αυτόν, δεν γνωρίζουμε όμως ακριβώς ποιους και πόσους μύθους από τον κύκλο του Διόνυσου αξιοποιούσε. Πάντως, από τα υπολείμματα που σώζονται, φαίνεται ότι γινόταν τουλάχιστον αναφορά στη γέννηση και το σπαραγμό του Διονύσου από τους Τιτάνες, τη μανία του Διονύσου εξαιτίας της οργής της Ήρας, την άφιξή του στη Λυδία, την Αττική, το Άργος και προφανώς τη θριαμβευτική εδραίωση της λατρείας του σε όλη την Ελλάδα.

Απόσπασμα Α

Σύμφωνα με μια μυστική ορφική παράδοση οι Τιτάνες σπάραξαν το Διόνυσο, εκτός από την καρδιά του, την οποία πρόλαβε και έσωσε η Αθηνά. Από την καρδιά αυτή και στο μηρό του Δία γεννήθηκε ο νέος Διόνυσος. Ο Δίας κεραύνωσε τους Τιτάνες, από τις στάχτες των οποίων έγιναν οι άνθρωποι, οι οποίοι όμως έχουν μέσα τους και το διονυσιακό στοιχείο από το σώμα του Διόνυσου που γεύτηκαν πριν το θάνατό τους οι Τιτάνες. Στο απόσπασμα που ακολουθεί οι Τιτάνες τοποθετούν τα μέλη του Διονύσου μέσα σε μια χύτρα πάνω στη φωτιά.

 (Σ Λυκ., Αλεξ. 207 Scheer): Τιμούσαν και τον Διόνυσο στους Δελφούς μαζί με τον Απόλλωνα κατά τον ακόλουθο τρόπο. Οι Τιτάνες, αφού διαμέλισαν το Διόνυσο, έριξαν τα μέλη του σε έναν λέβητα και τα έδωσαν στον Απόλλωνα, καθώς ήταν αδερφός του. Κι εκείνος απέθεσε το λέβητα δίπλα στον τρίποδα,[1] όπως λέει ο Καλλίμαχος, ενώ ο Ευφορίων λέει :

            Τον θεϊκό το Βάκχο στη φωτιά, μέσα σ’ ένα καζάνι, τον βάλανε (οι Τιτάνες). 

Απόσπασμα Β

Κατά μια παράδοση η Ήρα εμφύσησε μανία στο Διόνυσο (Ευρ., Κύκλωψ 3-4) για λόγους εκδίκησης. Στο απόσπασμα που ακολουθεί η θεά προκαλεί τη μανία με τη βοήθεια μαγικών φαρμάκων. Η παρασκευή δηλητηρίων θεωρούνταν ίδιον γυναικών πολύ χαμηλής στάθμης, επομένως η Ήρα σκιαγραφείται αρνητικά ως μάγισσα.

            Στον υγρό,[2] ταυροκέρατο Διόνυσο οργισμένη

            η Ήρα έχυσε φάρμακα πλήθος που βλάπτουν το νου,

            όσα γνώριζαν η Πολύδαμνα[3] ή η Μήδεια απ' την Κύτη.  

Απόσπασμα Γ

Το απόσπασμα που ακολουθεί αποτελούσε υποθετική ανακατασκευή του Μeineke με βάση το λήμμα πρηνής στο Μέγα Ετυμολογικό: «ο Ευφορίων δεν μιλά σωστά για το Διόνυσο, δηλαδή ότι καλώντας τις συντροφιές των γυναικών κατεδάφισε την πόλη του Ευρυμέδοντα. Αυτό σημαίνει την πόλη του Άργους. Γιατί Ευρυμέδων καλείται ο Περσέας». Aπό καλή τύχη όμως πάπυροι της Οξυρρύγχου του 1ου και 2ου αιώνα μ.Χ μας χάρισαν ένα αρκετά εκτεταμένο, αν και πολύ κατεστραμμένο, απόσπασμα από το Διόνυσο, στο οποίο περιλαμβανόταν και το χωρίο, στο οποίο αναφέρεται το Μέγα Ετυμολογικό. Το απόσπασμα φαίνεται να περιλαμβάνει σύντομα διάφορες περιπέτειες του Διονύσου, ενώ η αναφορά στο στ. 25 στο Διόνυσο Απατήνορα δείχνει μια τάση μυθικής αιτιολόγησης διαφόρων λατρειών.

(οι δώδεκα πρώτοι στίχοι είναι ανίατα φθαρμένοι)

(O Βορέας, ο γαμπρός του) Ερεχθέα, που την Ωρείθυια [4] έμελλε

(να την αρπάξει για να κατοικήσουν) μακριά από του πεθερού το σπίτι.

[                       ] στην απόκρημνη Άφιδνα [5]

[                       ] αυτός που φιλοξένησε τον Ηρακλή,

(όταν του Δία ο γιος θανάτωσε) το λέοντα που σκότωνε τα βόδια. [6]

(ακολουθούν άλλοι επτά φθαρμένοι στίχοι)

αλλά του Διονύσου Απατήνορος που χάρισε στους Κεκροπίδες [7]

τις Μελαινές, [8] σύμβολο της ιερής αιγίδας.[ 9]

(ακολουθούν εννέα κατεστραμμένοι στίχοι)

όπου στις όχθες της Νεμέας [10] με τα πολλά χαλίκια

οι ντόπιες Μιμαλλόνες [11] τα δέρματα των ελαφιών (φορέσανε)[12]

[                       ] εκεί που ο τύμβος δέχτηκε

[                       ] το παιδί [13]

κι αμέσως καλώντας ο Βάκχος τις μανιασμένες συντροφιές των γυναικών

την πόλη κατεδάφισε του δορυσείστη Ευρυμέδοντα. [14]

Αυτόν στο Δία το χρυσό [15] τον γέννησε η κόρη του Ακρίσιου [16] στο Άργος

και σωστά και με τα δύο ονόματα τον αποκάλεσε:

Περσέα [17] των ξένων, Ευρυμέδοντα για τα πολλά του χρόνια. [18]

(ακολουθούν άλλοι δύο φθαρμένοι στίχοι)

---

[1] Πρόκειται για τον περίφημο μαντικό τρίποδα στο ναό του Απόλλωνα στους Δελφούς.

[2] Ο Διόνυσος (όπως και ο Δίας) αποκαλούνταν Ύης (=βροχερός) προφανώς λόγω της γονιμοποιού δύναμης της βροχής. Γι’ αυτό και η μητέρα του Σεμέλη αποκαλούνταν Ύη και οι νύμφες που τον ανέθρεψαν Υάδες. Βλ. Σούδα, λήμμα Ύης.

[3] Διάσημη μάγισσα ήδη στον Όμηρο (Οδ. δ 228), όπου θεωρείται γυναίκα του Θώνος από την Αίγυπτο.

[4] Κόρη του Ερεχθέα. Ο Βορέας, ο βοριάς, απήγαγε την κόρη του Ερεχθέα Ωρείθυια, όταν την είδε μια μέρα να μαζεύει λουλούδια στον Ιλισό, και την μετέφερε στη Θράκη, όπου του γέννησε δύο φτερωτούς γιους.

[5] Δήμος της Αττικής. Μετά την αναφορά στον Ερεχθέα και την Ωρείθυια, η αναφορά στην Άφιδνα δείχνει ότι ο Διόνυσος κινείται στο χώρο της Αττικής.

[6] Αναφέρεται στο λιοντάρι του Κιθαιρώνα, το οποίο εξόντωσε ο Ηρακλής. Ο άνθρωπος που φιλοξένησε τον Ηρακλή ήταν ο Θέσπιος, βασιλιάς των Θεσπιών, ο οποίος έβαλε τον Ηρακλή να κοιμηθεί και με τις πενήντα κόρες του. Βλ. Απολλ., Βιβλ. 2, 65-6. Είναι δύσκολο να καταλάβουμε πώς συνδέεται το συγκεκριμένο κατόρθωμα του Ηρακλή με την πορεία του Διονύσου, αφού ο Ηρακλής δεν έπαιζε κανένα ρόλο σ’ αυτήν.

[7] Βασιλικός οίκος των Αθηνών από τον γενάρχη του Κέκροπα.

[8] Όταν οι Αθηναίοι φιλονικούσαν με τους Βοιωτούς για την κατοχή των Μελαινών, ο Διόνυσος Μελαναιγίς (δηλ. που φορά μαύρη αιγίδα) έδωσε τη νίκη στους Αθηναίους: είχε γίνει συμφωνία μονομαχίας ανάμεσα στο βασιλιά των Βοιωτών Ξάνθιο και στο Μεσσήνιο Μέλανθο, ο οποίος θα αγωνιζόταν για λογαριασμό των Αθηναίων, αφού ο βασιλιάς τους Θυμοίτης είχε αρνηθεί να κινδυνεύσει, με έπαθλο τις Μελαινές. Στη διάρκεια της μονομαχίας φάνηκε στο Μέλανθο ότι πίσω από τον Ξάνθιο ήταν κάποιος με μαύρη αιγίδα και διαμαρτυρήθηκε για παραβίαση της συμφωνίας. Ο Ξάνθιος γύρισε να κοιτάξει και ο Μέλανθος τον σκότωσε. Από τότε οι Αθηναίοι καθιέρωσαν τη γιορτή Απατηνόρια (από την απάτη του Μέλανθου) ή Απατούρια προς τιμήν του Διονύσου (βλ. Σούδα στο λήμμα Απατούρια).

[9] Το όνομα Μελαινές (=οι Μαύρες) αποτελεί σύμβολο που υπενθυμίζει την παρέμβαση του θεού με τη μαύρη αιγίδα. Η παράδοση που αναφέρει εδώ ο Ευφορίων είναι καθαρά φιλοαθηναϊκή.

[10] Με τη Νεμέα, ποτάμι και πόλη του Άργους, ο Διόνυσος έχει περάσει στην Πελοπόννησο.

[11] Μακεδονικό όνομα για τις Βάκχες. Η δορά των ελαφιών αποτελούσε συνηθισμένο ένδυμα των γυναικών στις βακχικές τελετές.

[12] Οι Αργείες κατελήφθησαν από διονυσιακή μανία με την άφιξη του θεού.

[13] Γίνεται κατά πάσα πιθανότητα αναφορά στο μύθο του Οφέλτη και στην ίδρυση των αγώνων στη Νεμέα: ο βασιλιάς της Νεμέας Λυκούργος πήρε χρησμό να μην πατήσει ο γιος του Οφέλτης στη γη, πριν περπατήσει. Ο Λυκούργος εμπιστεύτηκε το βρέφος στην τροφό Υψιπύλη, η οποία όμως το ακούμπησε στη γη για να πάρει νερό. Τότε ένα φίδι ήρθε και σκότωσε το παιδί. Ο Λυκούργος ίδρυσε προς τιμήν του τους αγώνες στη Νεμέα.

[14] Δηλ. το Άργος.

[15] Χρυσός, επειδή ενώθηκε με τη Δανάη ως χρυσή βροχή.

[16] Η Δανάη, η μητέρα του Περσέα.

[17] Γίνεται ετυμολογικό παιγνίδι με τις λέξεις Περ-σεύς και πέρ-θω που σημαίνει εκπορθώ. Δηλ. το όνομα Περσέας σημαίνει, κατά τον ποιητή μας, "ο πορθητής".

[18] Και πάλι ετυμολογικό παιγνίδι από το ευρύς + μέδω = κυβερνώ. Δηλ. Ευρυμέδων είναι αυτός που βασιλεύει για μεγάλο χρονικό διάστημα.