"Ένας Διόνυσος": η μυστηριακή τελετή στον πάπυρο Gurob

την


     Στην Αίγυπτο η ελευσίνια και η ορφική παράδοση συμπλέκονται στον λεγόμενο πάπυρο Gurob 1 (3ος αιώνας π.Χ.). Σχετίζεται με κάποια διονυσιακή-ορφική τελετή. Η περιγραφή από τον Κλήμη (Προτρ. 2.17.2) των διονυσιακών μυστηρίων που συνδέονται με τον Ορφέα έχει πολλά παράλληλα με τον πάπυρο, γεγονός που σημαίνει ότι η πηγή του Κλήμη είχε υπόψη της κάποια παρόμοια σύνθεση. Ο πάπυρος αποτελεί μια μίξη επικλήσεων, προσευχών και οδηγιών για μια τελετουργία σχετιζόμενη με το θάνατο και την αναγέννηση του μικρού Διόνυσου σε ορφικά συμφραζόμενα. Υπάρχουν χωρία σε εξαμετρικό στίχο (προσευχές) και χωρία σε πεζό λόγο (τελετουργικές οδηγίες). Οι τελετουργικές οδηγίες αφορούν και σε δρώμενα (τελετουργικές πράξεις) και σε λεγόμενα (τελετουργικές φράσεις που έπρεπε να πει ο μυούμενος ή ο ιεροφάντης). Ο πάπυρος ίσως να καταγράφει έναν ιερό λόγο: ένας ιερός λόγος περιλαμβανόταν στα μυστήρια της Σαμοθράκης (Ηρόδ. 2.51) και της Δήμητρας στον Φενεό (Παυσ. 8.15.4, 8.15.2). Ένας αρχαίος κύλινδρος που περιλάμβανε την τελετή για τα μυστήρια της Ανδανίας υποτίθεται ότι ξεθάφτηκε κατά την ανασύσταση των μυστηρίων την εποχή του Επαμεινώνδα (Παυσ. 4.26.7, 4.27.5).

] έχοντας όλα όσα τυχόν θα βρει[1]
τα] ωμά ας συγκεντρώσει[2]
] για την τελετή
[«Το δώρο] μου [κάνετε αποδεκ]τό, ως εξιλέωση [για τις ασεβείς πράξεις] των πατέ[ρων μου [3]
] σώσε με Βριμώ με[γάλη
] και Δήμητρα και Ρέα
] και ένοπλοι Κουρήτες[4]
ας καλέσ]ουμε
] ας κάνουμε ωραίες τελετές
από κοινού] κριάρι και τράγο
] αναρίθμητα δώρα»
] πλάι στα βοσκοτόπια του ποταμού[5]
παίρν]οντας από τον τράγο
] ας φάει τα υπόλοιπα κρέατα[6]
ο βέβηλ]ος ας μην κοιτά[7]
] αφιερώνοντας το διαλεγ[μένο...[8]
μεγ]άλων. Προσευχή:[9]
«Τον Πρωτόγο]νο και τον Ευβουλέα  ας καλ[έσουμε,
της γης] της πλατιάς ας καλ[έσουμε
] τους αγαπητούς. Εσύ, έχοντας στεγνώσει[10]
] της Δήμητρας και της Παλλάδας[11] για μας
Ευβου]λέα, Ιρικεπαίγε, σώσε με
αστραπορίχ]τη. [ ] Ένας Διόνυσος.[12] Σύμβολα:[13]
] θεός μέσα από τον κόλπο[14]
] οίνο ήπια (σαν) όνος, βουκόλος (έγινα)[15]
] Σύνθημα: πάνω, κάτω[16] για τους
] και ό,τι σου δόθηκε να το καταναλώσεις[17]
] στο καλάθι μέσα να βάλεις
] κώνος, ρόμβος, αστράγαλοι
] καθρέφτης[18]




[1] Γίνεται υπαινιγμός σε κάποια αντικείμενα, αλλά το πλαίσιο αναφοράς είναι ασαφές, εξαιτίας της κατάστασης του κειμένου.
[2] Η προτροπή για τη συλλογή ωμού κρέατος υπονοεί ότι έχει προηγηθεί θυσία. Τα θυσιασμένα ζώα πρέπει να είναι αυτά που αναφέρονται παρακάτω: κριάρι και τράγος. Η θυσία πρέπει να έγινε προς τιμήν της Βριμώς (Περσεφόνη), της Δήμητρας, της Ρέας και των Κουρητών που αναφέρονται παρακάτω.
[3] Η αναφορά είναι στην εξιλέωση του μύστη από το προπατορικό αμάρτημα των Τιτάνων σε βάρος του Διονύσου.
[4] Οι Κουρήτες εμφανίζονται παραδοσιακά ως προστάτες του Διός και του Διονύσου, όταν αυτοί ήταν νήπια, ενώ οι Τιτάνες πρέπει να ξεφύγουν από την προσοχή τους, για να παραπλανήσουν τον μικρό Διόνυσο. Υπήρχε χορός ένοπλων Κουρητών στην Κρήτη (Πλάτων, Νόμοι 796b). Πβ. ΟΥ 31.1, ορφικός ύμνος στον Μουσαίο 20 (Κουρήτες, Κορύβαντες, Κάβειροι). Στο τέλος της στήλης του παπύρου βρίσκουμε αναφορά στα παιχνίδια, με τα οποία οι Τιτάνες απομάκρυναν τον Διόνυσο από την προστασία των Κουρητών.
[5] Υπήρχε η παράδοση ότι οι Κουρήτες φύλαγαν τον Διόνυσο πλάι σε ένα ποταμό (λ.χ, Νόννος, Διον. 24.43). Από την άλλη η έκφραση δεν αποκλείεται να αποτελεί μια ειδυλλιακή παραπομπή στον λειμώνα της Περσεφόνης που περιμένει το μύστη στον Άλλο Κόσμο.
[6] Το κρέας του τράγου διαχωρίζεται σε μέρη εδώδιμα και μη. Πβ. Κλήμης, Στρωμ. 2.20.106. Σ’ αυτό το σημείο μπορούμε να υποθέσουμε ότι ο μυούμενος τρώει.
[7] Η απαγόρευση προφανώς σχετίζεται με τον μυούμενο.
[8] Ίσως να πρόκειται για επιλεγμένο κομμάτι του σφαγίου.
[9] Η λέξη λειτουργεί περισσότερο ως επικεφαλίδα, παρά ως μέρος της πρότασης. Δείχνει τι θα ακολουθήσει. Παρόμοια πρακτική απαντά και στους μαγικούς παπύρους.
[10] Δεν είναι σαφές τι πρέπει να εννοήσουμε εδώ. Ίσως πρέπει να δούμε ένα παράλληλο με τη φράση «στέγνωσα από τη δίψα και χάνομαι» από ομάδα ορφικών κειμένων, στα οποία η ψυχή ζητά να πιει νερό από την κρήνη της Μνημοσύνης.
[11] Η Αθηνά διέσωσε την καρδιά του Διόνυσου μετά το διαμελισμό του από τους Τιτάνες. Επίσης στην Πραισό θεωρούνταν μητέρα των Κουρητών/Κορυβάντων (Στράβων 10.3.19).
[12] Πβ. τη φράση εἷς Ζεὺς, εἷς Ἅιδης, εἷς Ἥλιος, εἷς Διόνυσος από ελληνιστικό ύμνο στην Ήλιο (Μακρόβιος, Sat. 1.18.18). Πρόκειται για έκφραση ενοθεϊσμού.
[13] Άλλη μια επικεφαλίδα, όπως η λέξη προσευχή παραπάνω.
[14] Υπονοείται η αναγέννηση του πιστού ως θεϊκής οντότητας μέσω της Περσεφόνης.
[15] Η φράση θυμίζει την έκφραση «κατσίκι έπεσες στο γάλα» σε ορφικό κείμενο από τους Θουρίους, καθώς και την έκφραση «ταύρος, στο γάλα πήδηξες. / Γοργά, στο γάλα πήδηξες. / Κριάρι, στο γάλα έπεσες» από την Πέλιννα. Εδώ πιθανώς καταναλώνεται οίνος στη διάρκεια της τελετής από τον μυούμενο (πβ. Πέλιννα, «έχεις κρασί για ευδαίμονα τιμή» και την εκεί σημείωση). Παρόμοια φρασεολογία ήταν μέρος και άλλων μυστηρίων. Το ελευσίνιο σύνθημα ήταν (Κλήμης, Προτρ. 2.21.2): ἐνήστευσα͵ ἔπιον τὸν κυκεῶνα͵ ἔλαβον ἐκ κίστης͵ ἐργασάμενος ἀπεθέμην εἰς κάλαθον καὶ ἐκ καλάθου εἰς κίστην. Επίσης Κλήμης, ό.π. 2.15 για τα μυστήρια της Δηούς: ἐκ τυμπάνου ἔφαγον· ἐκ κυμβάλου ἔπιον· ἐκιρνοφόρησα· ὑπὸ τὸν παστὸν ὑπέδυν. Και τα δύο χωρία περιγράφουν μια σειρά από τελετουργικές πράξεις. Η αναφορά στον όνο μπορεί να παραβληθεί με την αριστοφανική φράση ὄνος ἄγω μυστήρια (Βάτραχοι 159), παρά τη χιουμοριστική διάθεση του στίχου. Σε διονυσιακή τοιχογραφία (Portus) εικονίζεται ένας όνος να μεταφέρει τα ιερά αντικείμενα της λατρείας. Τη λέξη βουκόλος τη βρίσκουμε ως όρο για τον ορφικό ιερέα στους ορφικούς ύμνους (1.10, 31.7). Σε απόσπασμα από την Αντιόπη του Ευριπίδη (203 Nauck) η ίδια λέξη αναφέρεται σε διονυσιακό λάτρη, ενώ σε μεταγενέστερη εποχή αποτελεί λατρευτικό τίτλο σε θιάσους που έπαιρναν μέρος σε μια μορφή μιμητικού χορού.
[16] Θυμίζει τις αντιθέσεις στα πλακίδια από την Ολβία (ψεύδος, αλήθεια / πόλεμος, ειρήνη / ζωή, θάνατος / σώμα, ψυχή). Πβ. την περίφημη ρήση του Ηράκλειτου (22 Β 60 DK): ὁδὸς ἄνω καὶ κάτω μία καὶ ὠυτἠ.
[17] Κομμάτια κρέατος πιθανώς μοιράζονται στους μύστες προς κατανάλωση.
[18] Μια σειρά από συμβολικά αντικείμενα που χρησιμοποιήθηκαν στην τελετή τοποθετούνται σε ένα καλάθι. Πβ. το χωρίο του Κλήμη για τα Ελευσίνια (Προτρ. 2.21.2): ἐνήστευσα͵ ἔπιον τὸν κυκεῶνα͵ ἔλαβον ἐκ κίστης͵ ἐργασάμενος ἀπεθέμην εἰς κάλαθον καὶ ἐκ καλάθου εἰς κίστην. Όλα τα αντικείμενα εδώ σχετίζονται με τα παιχνίδια, με τα οποία οι Τιτάνες απέσπασαν την προσοχή του μικρού Διόνυσου. Για τον καθρέφτη βλ. τον καθρέφτη με την ορφική επιγραφή από την Ολβία. Κώνος = κουκουνάρι. Ρόμβος = σβούρα. Αστράγαλοι = κότσια.