Είναι ξεκάθαρο ότι εντός του οίκου δινόταν καταφύγιο υπό την
προστασία της κεφαλής της οικογένειας και σε άλλους συγγενείς πέραν του στενού
κύκλου της πυρηνικής οικογένειας, όπως λ.χ. σε ορφανά ή θηλυκούς συγγενείς που
δεν ήταν πλέον εξαρτημένοι από τη δική τους πυρηνική οικογένεια.[1]
Ενδιαφέρον παρουσιάζει η έννοια του οίκου ως οικογένειας στη
διαχρονική της διάσταση. Συνήθως η έννοια του οίκου ως διαδοχικών απογόνων μιας
οικογένειας σχετίζεται με την αρσενική γραμμή διαδοχής, όπως λ.χ. στην
περίπτωση των 4 διαδοχικών γενεών πατέρων και γιων που κατάγονταν από το
Στράτιο, γιο του Βούσηλου στον Δημοσθένη 43, 48. Ωστόσο υπάρχει παράδειγμα,
όπου η γραμμή καταγωγής αναζητείται μέσω μιας γυναίκας, της Φυλομάχης Δημοσθ. 43, 49-50. Οι οικογένειες δεν
διαφύλασσαν συνήθως την μνήμη των προγόνων πάνω από 2-3 ή το πολύ 4 γενεές
πριν. Επομένως, οι ομάδες συγγενών τυπικά δεν έβλεπαν τον εαυτό τους ως
συνδεμένους με κοινό πρόγονο παρά μόνο για 3-4 γενιές πριν.
Στην έννοια του οίκου εντάσσεται και η αγχιστεία, δηλαδή οι συγγενείς και από τη μεριά του πατέρα και από
τη μεριά της μητέρας ως τα παιδιά των εξαδέρφων, πρώτων ή πιθανώς και δεύτερων.
Αυτό δείχνει ότι η συγγένεια στην Αθήνα νοούνταν και από τις δύο πλευρές, αν
και σε κάθε γενιά οι άρρενες είχαν προτεραιότητα απέναντι στις γυναίκες. Η
αγχιστεία χρησίμευε επίσης για τον καθορισμό του ποιος είχε ορισμένες
υποχρεώσεις και δικαιώματα απέναντι σε κάποιον συγκεκριμένο Αθηναίο. Εδώ
εντάσσονταν λ.χ. υποχρεώσεις ταφής, εκδίκησης σε περίπτωση φόνου, κληρονομικά
δικαιώματα κ.ο.κ. Εδώ ανήκε και η περίπτωση των ανδρών που πέθαναν αφήνοντας
μόνο κόρες (επίκληροι): το ποιος
έπρεπε να τις παντρευτεί ή να τις προικίσει καθοριζόταν από την αγχιστεία. Εδώ
η λειτουργία της αγχιστείας είναι κυρίως μεταθανάτια.
Το οικογενειακό δίκαιο έμεινε ουσιαστικά ανάλλαχτο τον 5ο και 4ο
αιώνα εκτός από τον νόμο του Περικλή 451/50 που προσπαθούσε να περιορίσει τους
γάμους με ξένες γυναίκες.[2] Η
πόλη στηριζόταν στον οίκο για την παραγωγή νέων πολιτών. Η μεγάλη πλειονότητα
των Αθηναίων πολιτών αποκτούσαν την ιδιότητα του πολίτη στη βάση της νόμιμης
γέννησης εντός μιας οικογένειας πολιτών. Μέχρι το 451
η καταγωγή από πατέρα πολίτη ήταν αρκετή ως προϋπόθεση για την απόκτηση
πολιτικών δικαιωμάτων. Μετά το νόμο του Περικλή και οι δύο γονείς έπρεπε να
είναι πολίτες.[3]
Ο νόμος ενεργοποιήθηκε ξανά το 403/2, αλλά δεν γνωρίζουμε αν στο ενδιάμεσο
χρονικό διάστημα εφαρμόστηκε αυστηρά ή ήταν ανενεργός.[4] Τo κράτος στηριζόταν στον οίκο, για να αποδείξει ότι ένα παιδί είχε
το νόμιμο δικαίωμα να γίνει πολίτης. Η οικογένεια φρόντιζε να επιδεικνύει σε
δημόσιες και ιδιωτικές περιστάσεις την πολιτική νομιμότητα του τέκνου παρουσία
μαρτύρων, οι οποίοι αργότερα θα μπορούσαν να βεβαιώσουν σε κάθε περίπτωση τη
νομιμότητα αυτή.[5]
Έτσι το κράτος κατά τον 5ο αιώνα αποθάρρυνε την ένωση σε γάμο Αθηναίων με μη
Αθηναίους και τον 4ο αιώνα την έκανε παράνομη.
[Από το ROY, J., 1999. Polis and oikos in classical Athens. Greece and Rome. 46, 1-18]
[1] Βλ. Ξενοφ., Ελλ. 2, 7, 2 για την κλασική περίπτωση του Αρίσταρχου που
φιλοξένησε πλήθος θηλυκούς συγγενείς κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέμου.
Αρκετοί αρχαίοι συγγραφείς (βλ. π.χ. Αριστοτ., Πολ. 1253b1-14) και σύγχρονοι μελετητές ταυτίζουν συνήθως τον οίκο με την
πυρηνική οικογένεια. Άλλοι ωστόσο δίνουν έμφαση στη σημασία μελών του οίκου
πέραν της πυρηνικής οικογένειας και στις δυναμικές σχέσεις που ένωναν μέλη του
οίκου με άλλους συγγενείς και μη. Η εικόνα αυτή του οίκου είναι πιο ευρεία
και πιο ρευστή. Η λέξη οίκος είχε 3 βασικές σημασίες: σπίτι, ιδιοκτησία που
κατέχει κάποιος, οικογένεια στη συγχρονική, αλλά και στη διαχρονική διάσταση
των διαδοχικών γενεών μιας οικογένειας.
[2] Επιπλέον νόμοι που προσπαθούσαν
να απαγορεύσουν τέτοιους γάμους συντάχθηκαν και μετά το 451, γεγονός που
δείχνει ότι εξακολουθούσαν να συμβαίνουν.
[3] Ο σκοπός του νόμου του Περικλή
αποτελεί ακόμη αντικείμενο διαμάχης κυρίως σε σχέση με το κατά πόσο ο νόμος
καθιέρωνε μια νέα μορφή συμπεριφοράς ή απλώς επιβεβαίωνε ό,τι αποτελούσε ήδη
μια διαδεδομένη πρακτική.
[4] Στον 4ο αιώνα δύο επιπλέον
νόμοι, οι οποίοι πρέπει να ψηφίστηκαν πριν από την υπόθεση του λόγου του
Δημοσθένη Κατά Νεαίρας, έκαναν
παράνομο το να λάβει ένας μη Αθηναίος μια Αθηναία ως σύζυγο και απαγόρευαν στον
κύριο μιας Αθηναίας να τη δώσει ως
σύζυγο σε έναν μη Αθηναίο. Με αυτούς τους νόμους οι πολίτες αναγκάζονταν να
συνάπτουν γάμους που θα οδηγούσαν στη γέννηση παιδιών με όλα τα τυπικά προσόντα
να γίνουν πολίτες.
[5] Τέτοιες περιστάσεις ήταν λ.χ. τα
Αμφιδρόμια την 5η ημέρα μετά τη γέννηση του παιδιού, η παρουσίαση του γιου από
τον πατέρα στο δήμο και τη φρατρία κ.ο.κ.