Η προϊστορική λατρεία των δέντρων περιορίστηκε κατά την ιστορική εποχή μέσω της σύνδεσης των δέντρων με τις διάφορες θεότητες του ελληνικού πανθέου. Μ' αυτό τον τρόπο το ιερό δέντρο γινόταν πια αντιληπτό ως σύμβολο του εκάστοτε θεού και το βάρος της λατρείας μετατοπίστηκε στην ίδια τη θεότητα. Ωστόσο, όπως θα δούμε παρακάτω, όψεις της αρχαίας κατάστασης διατηρήθηκαν στη λαϊκή θρησκευτική παράδοση.
Διαφορετικά είδη δέντρων φαίνεται ότι είχαν ποικίλες λατρευτικές σημασίες. Το αμετάβλητο φύλλωμα των αειθαλών δένδρων ήταν για τον αρχαίο άνθρωπο σύμβολο της συνεχούς αναγεννητικής δύναμης της Φύσης. Ο κύκλος των εποχών, από την άλλη πλευρά, που εκπροσωπεί την εναλλασσόμενη καταστολή και απελευθέρωση της δυναμικής ισχύος της ζωής, συμβολίζεται με τα φυλλοβόλα δέντρα, ειδικά με τις λεύκες. Η συκιά θεωρήθηκε ως ένα από τα ιερά δέντρα του Διονύσου, ο οποίος πιστευόταν ότι την χάρισε στην ανθρωπότητα. Λόγω αυτής της ιδιότητας τού απονεμήθηκε το επίθετο Συκίτης στη Λακωνία. Το τρίλοβο φύλλο της συκιάς και το ιδιόμορφο σχήμα του καρπού της, που μοιάζει με τα γυναικεία αναπαραγωγικά όργανα, αναγνωρίστηκαν ως εκπρόσωποι των δύο μεγαλύτερων δυνάμεων στο σύμπαν -των αρσενικών και θηλυκών δυνάμεων αναπαραγωγής. Το πεύκο και το κουκουνάρι του, πάλι, θεωρήθηκε σύμβολο της γονιμότητας που σχετίζεται με τις χθόνιες δυνάμεις και πιστευόταν ότι είναι σε θέση να θρέψει και να συντηρήσει έναν άνθρωπο μετά το θάνατο. Το κυπαρίσσι, με το ευδιάκριτα φαλλικό σχήμα του, συνδέθηκε επίσης με το θάνατο, αλλά και με την Αφροδίτη κατά την κλασική περίοδο. Ξύλο από αυτό το δέντρο κοσμούσε την είσοδο στο ναό της στην Έφεσο. Η βελανιδιά είχε ιδιαίτερη σημασία ως χαρακτηριστικό δέντρο της ύψιστης αρσενικής θεότητας του ουρανού, του Δία. Θεωρήθηκε επίσης ιερό δέντρο και της ελληνικής θεάς των δημητριακών και της γονιμότητας της γης, της Δήμητρας. Μπαίνουμε στον πειρασμό να κάνουμε εικασίες σχετικά με τη δυνατότητα μιας σχέσης μεταξύ της Δήμητρας και της θεάς της βελανιδιάς, της Διώνης, συζύγου του Δία στο μαντείο της Δωδώνης. Η Διώνη μπορεί να ήταν ο μοναδικός κάτοικος αυτού του κέντρου λατρείας πριν από την έλευση του Δία.
Υπάρχουν πολλές άλλες αναφορές σε ιερά δέντρα στις ελληνικές πηγές. Ο Απόλλωνας ήταν, φυσικά, ο θεός της δάφνης, ένα δέντρο που μερικές φορές επίσης συνδέεται με την δίδυμη αδελφή του, την Άρτεμη. Εκείνη, πάνω απ' όλες τις Ολύμπιες θεότητες, είναι η θεά που εξαιρετικά συχνά συνδέεται με τη λατρεία δέντρων στις διάφορες μορφές της στον ελληνικό κόσμο. Λατρευτικά επίθετά της συχνά αναφέρονται σ' αυτήν ως θεά ορισμένων ειδών δένδρων.[1] Η Αθηνά, επίσης, συνδέεται στενά με το ιερό δέντρο, την ελιά. Ο Παυσανίας επισημαίνει την αδυναμία παράθεσης όλων των ιερών δέντρων και δασών στην Ελλάδα κατά την εποχή του. Προφανώς, ο αριθμός πρέπει να ήταν ακόμη μεγαλύτερος στα προϊστορικά και πρώιμα κλασικά χρόνια, όταν κάθε πηγή και άλσος είχε τη δική νύμφη ή πνεύμα. Στενά δεμένο με τη λατρεία του δέντρου είναι το μοτίβο της ιερής πηγής. Το νερό είναι φυσικά συνδεδεμένο με τη γονιμότητα στη θρησκευτική εικονοποιΐα και συχνά συναντάμε στον ελληνικό κόσμο αναφορές σε ένα ιερό δένδρο ή άλσος σε συνδυασμό με μια ιερή πηγή νερού. Η ιερή ελιά της Αθηνάς μαζί με την πηγή του Ποσειδώνα στην Ακρόπολη των Αθηνών είναι ένα παράδειγμα του συνδυασμού των δύο στοιχείων. Πολλές περιοχές όπου λατρευόταν το ιερό δέντρο διατήρησαν τη σύνδεση με την ιερή πηγή. Ο ναός του Απόλλωνα στους Δελφούς πράγματι λέγεται ότι είχε μια πηγή να τρέχει μέσα από αυτόν, ενώ η βελανιδιά στη Δωδώνη συνδεόταν επίσης με μια ιερή πηγή νερού.
Μια επέκταση της λατρείας του δέντρου εμφανίζεται με το βρέτας ενός θεού. Αυτό ήταν μια ακατέργαστη εικόνα ή σανίδα που εκπροσωπεί τη θεότητα στην οποία το δέντρο ήταν αφιερωμένο. Ανήκει σε μια φάση της ελληνικής θρησκείας που προηγείται της ανθρωπομορφικής απεικόνισης των θεών, όπως την γνωρίζουμε από τα πιο εξελιγμένα λατρευτικά αγάλματα της κλασικής και ελληνιστικής περιόδου. Το βρέτας ήταν συχνά διαμορφωμένο από το ξύλο του ιερού δέντρου του θεού και περιστασιακά συνέχισε να λατρεύεται παράλληλα με τις μεταγενέστερες λατρευτικές απεικονίσεις ως αντικείμενο μεγάλης αγιότητας. Συχνά θεωρήθηκε ότι τέτοιες ανεικονικές αναπαραστάσεις δόθηκαν από την ίδια την θεότητα, αντί να έχουν κατασκευαστεί από κάποιον άνθρωπο. Έτσι, υπάρχουν αρκετοί σωζόμενοι μύθοι σχετικά με το πώς ένα ξόανον «βρέθηκε» από τα μέλη μιας κοινότητας σε κάποια αρχέγονη περίοδο και λατρευόταν εφεξής σύμφωνα με το θέλημα του θεού.[2]
Η χρήση του κλαδιού που εκπροσωπεί την εγγενή ικανότητα του δέντρου από το οποίο προέρχεται ήταν συνήθης στην αρχαία θρησκευτική πρακτική. Θεωρήθηκε ότι έχει την ιδιότητα να φέρνει σε εσωτερικούς χώρους την γονιμοποιό δύναμη της φύσης. Στην αρχαία τελετουργία το κλαδί χρησιμοποιούνταν στην εξιλέωση ορισμένων θεών. Για παράδειγμα, στις τελετουργίες του Δία στο όρος Λύκαιον στην Αρκαδία το κλαδί της βελανιδιάς βυθιζόταν στην ιερή πηγή του θεού προκειμένου να επιτευχθεί βροχή. Ωστόσο, η ιερότητα του κλαδιού, έτσι όπως ήταν αποκομμένο από το ζωντανό δένδρο, θεωρούνταν μόνο προσωρινή και το κλαδί απομακρυνόταν μόλις ολοκληρωνόταν η τελετή ή η γιορτή.
------------------------------------------------------------------------
[1] Π.χ. Κεδρεάτις, Καρυάτις, Λυγοδέσμα, Σχοινίτις κ.ά.
[2] Ο σχολιαστής του Καλλίμαχου (Ύμνος στην Άρτεμη 245) αναφέρει ότι οι άποικοι της Μιλήτου βρήκαν μια βελανιδιά και έκαναν από αυτήν άγαλμα της Αρτέμιδος. Επίσης η εικόνα της Ορθίας Αρτέμιδος ανακαλύφθηκε από δύο Λακεδαιμόνιους κοντά στη Σπάρτη (Παυσανίας 3.16.11). Ο Ερμής του Επειού βρέθηκε από ψαράδες και στη συνέχεια δεχόταν λατρεία. Το ξόανο του Απόλλωνα υποτίθεται ότι εκλάπη από τους βαρβάρους και αργότερα ξεβράστηκε στην ακτή του Δηλίου (Παυσανίας 4.23.02).