[Αντωνίνος Λιβεράλης, Μεταμορφώσεις 1]
Η Κτήσυλλα ήταν Κεία [1] από οικογένεια της Ιουλίδος, [2] κόρη του Αλκιδάμαντα. Αυτήν, όταν την είδε ο Ερμοχάρης ο Αθηναίος να χορεύει στα Πύθια γύρω από το βωμό του Απόλλωνα, στην Καρθαία, [3] την ερωτεύτηκε, έγραψε κάτι πάνω σε ένα μήλο και το έριξε στο ιερό της Αρτέμιδος. [4] Η κοπέλα σήκωσε το μήλο και διάβασε τα γραμμένα. Ήταν ένας όρκος στο όνομα της Αρτέμιδος ότι θα παντρευτεί τον Ερμοχάρη τον Αθηναίο. Η Κτήσυλλα πέταξε μακριά το μήλο από ντροπή και το πήρε βαριά, όπως στην περίπτωση που ο Ακόντιος εξαπάτησε την Κυδίππη. Ο Ερμοχάρης, τώρα, ζήτησε το χέρι της και ο πατέρας της συμφώνησε και ορκίστηκε στο όνομα του Απόλλωνα, αγγίζοντας μια δάφνη. Όταν πέρασαν οι μέρες των Πυθίων, ο Αλκιδάμας ξέχασε τον όρκο που πήρε και ήταν έτοιμος να παντρέψει την κόρη του με κάποιον άλλο. Το κορίτσι, λοιπόν, έκανε θυσία στο ιερό της Αρτέμιδος, [5] ενώ ο Ερμοχάρης οργισμένος για την αποτυχία του στο γάμο εισέβαλε στο Αρτεμίσιο. [6] Η κοπέλα, μόλις τον είδε,
τον ερωτεύτηκε με θεία θέληση. Ήρθε σε συνεννόηση με την τροφό της και ξέφυγε από την προσοχή του πατέρα της. Νύχτα απέπλευσε για την Αθήνα, όπου τελέστηκε ο γάμος της με τον Ερμοχάρη. Όταν γεννούσε η Κτήσυλλα, αρρώστησε από τον τοκετό και πέθανε με θεία βούληση, επειδή ο πατέρας της αποδείχτηκε ψεύτης στον όρκο του. [7] Πήραν το σώμα της για να το ετοιμάσουν για την ταφή, αλλά από το (νεκρικό) στρώμα της πέταξε ένα περιστέρι [8] και το σώμα της Κτήσυλλας εξαφανίστηκε. Όταν ο Ερμοχάρης ζήτησε χρησμό, ο θεός αποφάνθηκε ότι έπρεπε να ιδρυθεί ιερό στην Ιουλίδα στο όνομα της Κτήσυλλας. Το ίδιο χρησμοδότησε και στους Κείους. Αυτοί μέχρι και σήμερα κάνουν θυσία προς τιμήν της. Οι κάτοικοι της Ιουλίδας την ονομάζουν Αφροδίτη Κτήσυλλα, ενώ οι άλλοι Κείοι Κτήσυλλα Εκαέργη. [9]
[1] Η Κέως, σήμερα Κέα ή Τζια, είναι νησί των Κυκλάδων, πατρίδα του Βακχυλίδη, του Σιμωνίδη και του Σοφιστή Πρόδικου. Οι Κείοι είχαν τη φήμη ειλικρινών και μετριοπαθών ανθρώπων.
[2] Μία από τις τέσσερις πόλεις της Κέας, η σημερινή Χώρα.
[3] Στην Καρθαία, μια άλλη πόλη της Κέας, υπήρχε δωρικός ναός του Απόλλωνα, όπου διεξαγόταν γιορτή προς τιμήν του με θυσίες, αγώνες και χορούς.
[4] Το μήλο ήταν αγαπητό στην Αφροδίτη και έπαιζε ρόλο στα γαμικά έθιμα, αφού θεωρούνταν αφροδισιακό. Η έκφραση μηλοβολεῖν, μήλοις βάλλειν) αποτελούσε δήλωση έκφρασης έρωτα.
[5] Στην Άρτεμη θυσίαζαν οι κοπέλες λίγο πριν παντρευτούν ως ένδειξη εγκατάλειψης της παρθενικής ζωής που εκπροσωπεί η θεά. Κατά κύριο λόγο οι κοπέλες αφιέρωναν πλεξίδες από τα μαλλιά τους.
[6] Το Αρτεμίσιο της Ιουλίδας εμφανίζεται και σε ντόπιες επιγραφές.
[7] Η καταπάτηση ενός όρκου μπορεί να είχε συνέπειες και στους απογόνους, αφού ο ορκιζόμενος εγγυάτο τον όρκο όχι μόνο με την προσωπική του ακεραιότητα, αλλά και μ’ αυτή της οικογένειάς του.
[8] Το περιστέρι ήταν πουλί σύμβολο της Αφροδίτης λ.χ. στη Δωδώνη. Εμφανίζεται στα νομίσματα της Σίφνου και της Σερίφου. Η εξαφάνιση της Κτήσυλλας υποδηλώνει την αποθέωσή της, την οποία επιβεβαιώνει το ιερό που ιδρύεται προς τιμήν της.
[9] Το επίθετο, που συνοδεύει συχνά τον Απόλλωνα και την Άρτεμη, φαίνεται να σημαίνει «αυτός που τοξεύει μακριά ή από μακριά» και αναφέρεται στην τοξευτική ικανότητα των δύο θεών. Δεν είναι γνωστή από αλλού μια λατρεία της Αφροδίτης Κτήσυλλας στην Κέα, αλλά υπήρχε λατρεία της Αρτέμιδος Εκαέργης στις Κυκλάδες. Εντούτοις ναός της Αφροδίτης υπήρχε πιθανότατα στην Ιουλίδα.