Αρχαίες θεογονίες της Ανατολής (Βαβυλώνιοι, Χετταίοι, Φοίνικες)

Η Θεογονία του Ησιόδου δεν αποτελεί μεμονωμένο παράδειγμα θεογονικής ποίησης στον αρχαίο κόσμο, αφού το ενδιαφέρον για την προέλευση του κόσμου και των θεών και τη διαδοχή των γεγονότων που οδήγησαν στην τωρινή τάξη του κόσμου είναι πανανθρώπινο. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον  παρουσιάζουν οι ανάλογες δημιουργίες των λαών της Εγγύς και Μέσης Ανατολής. Από τη Βαβυλώνα λόγου χάρη έχουμε την τύχη να διαθέτουμε ένα ποίημα που αποτελούσε κατά κάποιο τρόπο την επίσημη θεογονία της πόλης, το Enûma Eliš (ο τίτλος του προέρχεται από τις εναρκτήριες λέξεις του ποιήματος και μπορεί να μεταφραστεί ως "όταν εκεί ψηλά"). Δεν ήταν, επομένως, ένα ποίημα που αποσκοπούσε στην ψυχαγωγία, αλλά προοριζόταν για απαγγελία κατά τη γιορτή του νέου έτους στη Βαβυλώνα ως μέρος της τελετουργίας. Το περιεχόμενο του ποιήματος είναι ο πόλεμος μεταξύ των θεών, η εμφάνιση του Μαρδούκ, του πολιούχου θεού της Βαβυλώνας, και η ανάδειξή του σε ηγέτη των θεών, η δημιουργία του κόσμου και η οργάνωσή του. Το μυθολογικό υπόβαθρο του ποιήματος και τα ονόματα των θεών είναι Σουμεριακά. Η γλώσσα όμως στην οποία έχει γραφτεί είναι η Ακκαδική, πρόγονος της Βαβυλωνιακής και της Ασσυριακής. Το ποίημα αποτελείται από 1050 περίπου στίχους από τους οποίους διατηρήθηκαν οι 910. Τα αποσπάσματά του προέρχονται από διάφορες αρχαιολογικές θέσεις και τα αρχαιότερα από αυτά καταγράφηκαν γύρω στα 1000 π.Χ. Εντούτοις, η σύνθεσή του είναι πολύ αρχαιότερη, ίσως από την εποχή της Πρώτης Βαβυλωνιακής Δυναστείας (περ. 1895-1595 π.Χ.).

 Το ποίημα ξεκινά με το πρώτο μυθικό ζεύγος, το οποίο υπήρχε πριν από όλους τους υπόλοιπους θεούς, την Tiâmat και τον Apsû. Η πρώτη αντιπροσωπεύει το θηλυκό νερό της θάλασσας, ο δεύτερος τα γλυκά, αρσενικά νερά. Το ζεύγος αυτό υπάρχει έχοντας ενωμένα και αδιαχώριστα τα νερά του. Μέσα σ' αυτά τα νερά γεννιούνται μια σειρά από θεότητες. Ο θόρυβος και οι κινήσεις αυτών των θεοτήτων προκαλούν ενόχληση στον Apsû και την Tiâmat. Ο πρώτος αποφασίζει να τις καταστρέψει, όμως η Tiâmat αντιτίθεται. Οι νέοι θεοί καταλαβαίνουν τον κίνδυνο και σιωπούν. Ένας απ' αυτούς, ο Ea, προκαλεί στον Apsû έναν μαγικό ύπνο και στη διάρκειά του τον θανατώνει. Με τη σειρά του ο Ea γεννά έναν γιο, τον Μαρδούκ, του οποίου το φοβερό παρουσιαστικό ανησυχεί ορισμένους από τους θεούς. Οι τελευταίοι ζητούν τη βοήθεια της Tiâmat, η οποία δημιουργεί διάφορα τέρατα ως συμμάχους. Τελικά ο Μαρδούκ νικά την Tiâmat και γίνεται βασιλιάς των θεών. Χωρίζει την Tiâmat στα δύο και με το πάνω μέρος δημιουργεί τον ουρανό και με το κάτω τη γη. Δημιουργεί επίσης τις κατοικίες των θεών, τους αστερισμούς και το φεγγάρι, και τον άνθρωπο από το αίμα ενός από τους ηττημένους θεούς. Το ποίημα τελειώνει με έναν κατάλογο πενήντα τελετουργικών ονομάτων του Μαρδούκ.

Πιο κοντά στην Ελλάδα υπήρχε μια ακόμη εκδοχή της δημιουργίας του κόσμου και των θεών, η Χεττιτική. Τα κείμενά της (τα ποιήματα για τον Kumarbi και τον Ullikummi) βρέθηκαν σε σφηνοειδή γραφή στα βασιλικά αρχεία της πρωτεύουσας των Χετταίων, της Hattusas, στο σημερινό Boghazköy της Τουρκίας. Επομένως πρέπει να γράφτηκαν οπωσδήποτε πριν από το τέλος του 13ου αιώνα π.Χ., όταν το παλάτι καταστράφηκε. Οι μύθοι που αφηγούνται είναι στην καταγωγή αρχαιότεροι από τους Χετταίους και προέρχονται από έναν λαό που υπέταξαν οι Χετταίοι, τους Χουρρίτες. Οι Χουρρίτες ήταν ένας λαός της νοτιοανατολικής Μικράς Ασίας που εκτεινόταν μέχρι τη βόρεια Συρία και τη βόρεια Μεσοποταμία. Ο πολιτισμός τους άκμασε τον 16ο και 15ο αιώνα π.Χ. υποτάχτηκαν στους Χεττίτες στα μέσα του 14ου αιώνα, αλλά τους επηρέασαν σε μεγάλο βαθμό πολιτιστικά.

Το ποίημα για τον Kumarbi αρχίζει με τη βασιλεία του Alalu στους ουρανούς. Ο Alalu όμως ηττάται από τον Anu (τον βαβυλωνιακό θεό του ουρανού) και πέφτει κάτω στη σκοτεινή γη. Ο Anu βασίλεψε για εννέα χρόνια, στο τέλος των οποίων ήρθε σε σύγκρουση με τον Kumarbi. Ο τελευταίος του δάγκωσε τα γεννητικά όργανα και τα κατάπιε. Ο Anu τον προειδοποιεί ότι μαζί με τα όργανά του κατάπιε και τρεις φοβερούς θεούς. Ο Kumarbi σπεύδει αμέσως να ξεράσει όσα κατάπιε. Από τα υλικά που ξέρασε γεννιούνται η θεά Tasmisu και ο ποταμός Τίγρης. Ο τρίτος όμως θεός, ο Teschub, ο θεός του καιρού (επικεφαλής του χουρριτικού και χεττιτικού πανθέου), παραμένει μέσα στον Kumarbi. O τελευταίος καταπίνει ένα είδος πέτρας με την πρόθεση να εξοντώσει τη θεότητα που είχε μέσα του, χωρίς όμως να τα καταφέρει. Ο Teschub τελικά έρχεται στο φως και μετά από μια μάχη με ορισμένους θεούς γίνεται ο βασιλιάς του κόσμου.

Το τραγούδι του Ullikummi αποτελεί ένα είδος συνέχειας στο προηγούμενο ποίημα. Ο Kumarbi σχεδιάζει την ανατροπή του θεού του καιρού. Από την ένωσή του με ένα μεγάλο βράχο γεννιέται το τέρας Ullikummi. Αυτό τρομοκρατεί τους θεούς και απειλεί την τάξη του κόσμου. Τελικά το πόδι του τέρατος κόβεται με τη βοήθεια του χάλκινου οργάνου με το οποίο κάποτε είχε διαχωριστεί η γη από τον ουρανό. Οι θεοί του επιτίθενται και το κατανικούν.

            Ένας λαός με τον οποίο οι Έλληνες είχαν στενές επαφές την εποχή του Ησιόδου ήταν οι Φοίνικες. Κείμενα που ανακαλύφθηκαν στην αρχαία φοινικική πόλη Ugarit, στη βόρεια Συρία, και χρονολογούνται ανάμεσα στα 1400 και 1200 π.Χ., επιβεβαίωσαν σε γενικές γραμμές τους ισχυρισμούς του Ερέννιου Φίλωνα από τη Βύβλο (64-140 μ.Χ.). Ο τελευταίος είχε εκδώσει μια ελληνική μετάφραση της Φοινικικής ιστορίας κάποιου Σαγχουνιάθωνα σε οχτώ ή εννέα τόμους. Ο Σαγχουνιάθων λεγόταν ότι είχε ζήσει πριν από τον Τρωικό πόλεμο και ότι είχε χρησιμοποιήσει ως πηγές για την ιστορία του τα ιερά κείμενα του Τααύτου, που οι Αιγύπτιοι ονόμαζαν Θωθ και οι Έλληνες Ερμή. Τα ιερά αυτά κείμενα φυλάγονταν στους ναούς και ήταν γραμμένα σε ένα είδος γραφής που απαιτούσε ειδική εκμάθηση.

Η ιστορία του Σαγχουνιάθωνα κατά το Φίλωνα άρχιζε με την πρωταρχική ύπαρξη μιας πνοής ομίχλης και σκότους. Μετά από πολύ καιρό αυτή η πνοή γεννά με παρθενογένεση τον Πόθο (Μωτ).  Ο Πόθος-Μωτ είχε μέσα του τα σπέρματα όλης της δημιουργίας. Ακολουθεί η δημιουργία των στοιχείων του κόσμου: ήλιος, άστρα και σελήνη.

Μετά έρχεται μια σειρά από πρώτους ευρετές, οι οποίοι με τις δραστηριότητές τους προάγουν τον πολιτισμό. Στην αρχή βασιλεύει ο Ελιούν ή Ύψιστος. Ο γιος του Επίγειος ή Αυτόχθων, που αργότερα ονομάστηκε Ουρανός, παντρεύεται την αδερφή του Γη και έχοντας διαδεχτεί τον πατέρα του γεννά τέσσερις γιους: τον Ελ (ο οποίος ταυτιζόταν από τους Έλληνες με τον Κρόνο ήδη πριν την εποχή του Φίλωνα), τον Βαίτυλο, τον Δαγών και τον Άτλαντα. Αποκτά παιδιά και από άλλες γυναίκες, γεγονός που κάνει τη Γη να θυμώσει και προκαλεί το χωρισμό του απ' αυτήν. Εντούτοις εξακολουθεί να την βιάζει, όποτε θέλει. Προσπαθεί να καταστρέψει τα παιδιά της, ώσπου ο Κρόνος με τη βοήθεια των συμμάχων του Ελωείμ (=Κρόνιοι), νικά τον Ουρανό και γίνεται βασιλιάς. Ο Κρόνος κυβερνά τυραννικά και ο Ουρανός προσπαθεί να τον ανατρέψει. Τελικά ο Κρόνος του στήνει ενέδρα και τον ευνουχίζει. Στη συνέχεια ο Κρόνος θυσιάζει το γιο του στον Ουρανό, περιτέμνει τον εαυτό του και αναγκάζει τους υποστηρικτές του να κάνουν το ίδιο. Τέλος, παραχωρεί τη διακυβέρνηση διαφόρων πόλεων σε διάφορες προσωπικότητες, ενώ ο Ζευς-Δημαρούς (γιος του Ουρανού), η Αστάρτη και ο Άδωδος ασκούν τη βασιλεία στη χώρα με τη σύμφωνη γνώμη του Κρόνου.

Για καιρό πίστευαν ότι η ιστορία που αφηγείται ο Φίλων ήταν δημιούργημα δικό του με πρότυπο τον Ησίοδο. Εντούτοις σήμερα γίνεται δεκτό ότι στηριζόταν σε κάποιο φοινικικό πρότυπο. Αυτό φαίνεται από το γεγονός ότι τα φοινικικά ονόματα που αναφέρει είναι γνήσια, ενώ και οι εναλλακτικές μεταφράσεις με τις οποίες προσπαθεί να τα αποδώσει (π.χ. Επίγειος ή Αυτόχθων) φανερώνουν την προσπάθειά του να αποδώσει με ακρίβεια όσα διάβαζε στην πηγή του. Μολονότι κατά πάσα πιθανότητα αυτή η πηγή ανάγεται στην Ελληνιστική Εποχή και έχει δεχτεί έντονες ελληνικές επιδράσεις, διέσωζε πιθανώς και κάποιους πολύ αρχαίους μύθους. Αυτό φαίνεται και από το γεγονός ότι ο Κρόνος θυσιάζει το γιο του, μια ιστορία που ολοφάνερα αποτελούσε ένα αίτιο για τη γνωστή τελετουργική πρακτική των Φοινίκων. Η γνησιότητα της ιστορίας του Σαγχουνιάθωνα ενισχύεται από τις ομοιότητες που παρουσιάζει με τη Χεττιτική εκδοχή. Τέλος, τα κείμενα που ανακαλύφθηκαν στην Ugarit επιβεβαίωσαν κάποιες από τις ιστορίες του Φίλωνα.