Το πρόβλημα της χρονολόγησης των Ικετίδων του Αισχύλου

Μέχρι και τις αρχές της δεκαετίας 1950-1960 οι Ικέτιδες του Αισχύλου θεωρούνταν σχεδόν ομόφωνα από τους φιλολόγους ως η αρχαιότερη σωζόμενη ελληνική τραγωδία. Δεδομένης της έλλειψης επαρκών εξωτερικών τεκμηρίων για την ακριβή χρονολόγηση του έργου οι σχετικές εκτιμήσεις για την παλαιότητα του έργου, το οποίο τοποθετούνταν συνήθως πριν από τη μάχη του Μαραθώνα, βασίζονταν σε υφολογικά κυρίως κριτήρια και σε αισθητικού τύπου υποθέσεις για την εξέλιξη και την αρχαϊκή μορφή που θα έπρεπε να έχει η πρώιμη ελληνική τραγωδία. To κυριότερο επιχείρημα ήταν ασφαλώς η μεγάλη έκταση των χορικών, η οποία όμως προκύπτει με φυσικό τρόπο από το γεγονός ότι πρωταγωνιστής αυτού του δράματος είναι ο χορός, μια ιδιοτυπία που ο Taplin θεωρεί επιστροφή σε μια αρχαϊκή τεχνική, ενώ ο Garvie θεωρεί -κατά τη γνώμη μου ορθά- τολμηρή καινοτομία σε σχέση με τον αρχικό ρόλο του χορού τής τραγωδίας που ήταν ο σχολιασμός της δράσης και ο θρήνος. Τα δεδομένα στην έρευνα άλλαξαν ριζικά, όταν το 1952 στον εικοστό τόμο των παπύρων της Οξυρύγχου δημοσιεύτηκε ένα απόσπασμα διδασκαλίας, το οποίο μας αποκάλυψε ότι το έργο παραστάθηκε στη δεκαετία 470-460 (POxy 2256, απ. 3 εκδομένος από τον E. Lobel, The Oxyrhynchus Papyri 20 1952, 30-31). Κανένα παπυρικό εύρημα δεν επέφερε μεγαλύτερο χτύπημα στη φιλολογική ορθοδοξία από αυτό το απόσπασμα διδασκαλικού σημειώματος.

            Ο πάπυρος χρονολογείται στα τέλη του 2ου ή στις αρχές του 3ου αιώνα μ.Χ. και βρέθηκε μαζί με άλλα 88 αισχύλεια αποσπάσματα. Πιθανώς το σύνολο των ευρεθέντων αποσπασμάτων ανήκε σε μια πλήρη έκδοση του Αισχύλου. To κείμενο του παπύρου έχει ως εξής:

            ἐπὶ ἀ̣ρ̣[

            ἐνίκα [Αἰ]σχύλο[ς

            Δαν[αΐ]σι Ἀμυ[μώνηι

            δεύτ[ε]ρ[ο]ς Σοφοκλῆ[ς

            μέσατος [[Ν[

            [[Βάκχαις Κωφοῖ[ς

            Ποι]μέσιν Κυκ[

                        σατυ(ρικῶι).

Ο πάπυρος μας υποδεικνύει ότι η τριλογία των Δαναΐδων, στην οποία ανήκαν και οι Ικέτιδες, κέρδισε το 1ο βραβείο με αντίπαλο το Σοφοκλή. Από τον Πλούταρχο (Κίμων 8.8-9) μαθαίνουμε ότι η πρώτη συμμετοχή και ταυτόχρονα νίκη του Σοφοκλή σε δραματικούς αγώνες συνέβη επί άρχοντος Αψεφίωνος το έτος 468 π.Χ.  Σ’ αυτήν την περίπτωση το έτος 466 θα ήταν η πρωιμότερη δυνατή χρονολογία για το ανέβασμα των Ικετίδων, αφού το 467 καταλαμβάνεται από τη θηβαϊκή τριλογία του Αισχύλου. Λαμβάνοντας υπόψη ότι η Ορέστεια παραστάθηκε το 458/7 και ότι αμέσως μετά ο Αισχύλος αναχώρησε για τη Σικελία, όπου και πέθανε στη Γέλα, τότε οι Ικέτιδες πρέπει να διαγωνίστηκαν στο θέατρο μεταξύ του 466 και 459 π.Χ.

   Δυστυχώς για μας ο οξυρύγχειος πάπυρος είναι φθαρμένος ακριβώς στο σημείο, στο οποίο δινόταν η ακριβής χρονολόγηση της τριλογίας με βάση το όνομα του επώνυμου άρχοντα. Αναγνωρίζονται τα γράμματα ΕΠΙΑΡ. Η συλλαβή ΑΡ μπορεί να είναι η αρχή της λέξης ἄρχων (= ἐπὶ ἄρχοντος), αν και η μεγάλη πλειοψηφία των φιλολόγων θεωρεί ότι αποτελεί τα πρώτα γράμματα του ονόματος του Αρχεδημίδη, ο οποίος υπήρξε επώνυμος άρχοντας το 464/3 π.Χ.  Είναι βέβαια γεγονός ότι η γραφή ἐπὶ Ἀρχεδημίδου ευνοήθηκε από το ότι αποτέλεσε προτιμώμενη επιλογή συμπλήρωσης από τον Lobel στην αρχική έκδοση του παπύρου, ενώ δε λείπουν και οι διδασκαλίες έργων του Αισχύλου, άλλων τραγικών και κωμικών που φέρουν τη διαμόρφωση ἐπὶ + ἄρχοντος +  όνομα του άρχοντος. Ωστόσο είναι εξίσου αληθές ότι σε άλλες διδασκαλίες που καταγράφουν έργα του Αισχύλου η συνήθης τυπική έκφραση είναι με την πρόθεση ἐπὶ + το όνομα του άρχοντος.  Αυτή είναι η διάταξη που συνήθως χρησιμοποιεί ο Αριστοφάνης ο Βυζάντιος και απαντά και στις επιγραφές. Βλ. λ.χ. τη μακρά επίσημη καταγραφή των νικητών των Μεγάλων Διονυσίων στην επιγραφή IG ii² 2318 (346 π.Χ.). Επίσης ένα άλλο απόσπασμα διδασκαλίας (για τη θηβαϊκή τριλογία) από τον ίδιο πάπυρο, από το ίδιο χέρι και πιθανώς από την ίδια πηγή (POxy 2256, απ. 2) φαίνεται ότι συμπληρώνεται πιο φυσικά με τη γραφή ἐπὶ Θεαγενίδου, όπως συμπέρανε ο Lobel. Συνεπώς μπορούμε να καταλήξουμε στο συμπέρασμα ότι στον πάπυρό μας έχουμε τη σχεδόν σίγουρη απόδειξη ότι οι Ικέτιδες παραστάθηκαν την άνοιξη του 463 π.Χ.