Η ΔΙΑΘΗΚΗ ΤΟΥ ΘΕΟΦΡΑΣΤΟΥ

(ΔΙΟΓΕΝΗΣ Ο ΛΑΕΡΤΙΟΣ 5.51 κ.εξ.)

«Όλα θα παν καλά. Αν όμως μου συμβεί κάτι, ορίζω στη διαθήκη μου τα εξής: όλα τα υπάρχοντά μου στην πατρίδα [1] τα δίνω στο Μελάντα και τον Παγκρέοντα, τους γιους του Λέοντος. Από το κεφάλαιο που έχει συγκεντρώσει ο Ίππαρχος [2] επιθυμώ να συμβούν για χάρη μου τα εξής: πρώτα επιθυμώ να γίνουν τα σχετικά με το ιερό των Μουσών και να ολοκληρωθούν τα αγάλματα  των θεαινών καθώς και οτιδήποτε άλλο μπορεί να συμβάλει στον ακόμη ωραιότερο στολισμό τους.[3] Έπειτα το άγαλμα του Αριστοτέλη να τοποθετηθεί στο ιερό, καθώς και όλα τα άλλα αναθήματα που υπήρχαν και πρωτύτερα στο ιερό.[4] Κατόπιν να οικοδομηθεί ξανά, το ίδιο καλά όσο και πριν, η μικρή στοά που υπήρχε πλάι στο ιερό των Μουσών. Να τοποθετηθούν στην κάτω στοά και οι πίνακες, στους οποίους είναι ζωγραφισμένοι οι χάρτες της γης. Να επισκευαστεί και ο βωμός, για να είναι τέλειος και ευπρεπής. Επιθυμώ επίσης να ολοκληρωθεί και το άγαλμα του Νικόμαχου σε φυσικό μέγεθος. Τα χρήματα για το πλάσιμο του αγάλματος τα έχει λάβει ο Πραξιτέλης, ενώ πρέπει να καλυφθεί και κάθε επιπλέον έξοδο από την πηγή που ανέφερα παραπάνω.[5] Να τοποθετηθεί (το άγαλμα) όπου τυχόν θα αποφασίσουν οι εκτελεστές και των άλλων εντολών, οι οποίες είναι γραμμένες στη διαθήκη μου. Αυτές είναι, λοιπόν, οι εντολές μου για τα σχετικά με το ιερό και τα αναθήματα.

            Το κτήμα, πάλι, που έχω στα Στάγειρα το παραχωρώ στον Καλλίνο.[6] Όλα μου τα βιβλία στο Νηλέα. Τον κήπο, το μέρος για περίπατο και τα σπίτια προς τη μεριά του κήπου τα παραχωρώ όλα σε όσους από τους (παρακάτω) καταγεγραμμένους φίλους μου επιθυμούν κάθε φορά να μελετούν και να φιλοσοφούν από κοινού μέσα σ’ αυτά, επειδή δεν είναι δυνατόν σε όλο τον κόσμο να είναι διαρκώς εγκατεστημένος (εκεί). Όμως δε θα πρέπει να τα πουλήσουν σε ξένους, ούτε κανένας τους να τα οικειοποιηθεί, αλλά να τα κατέχουν από κοινού σαν ιερό, και σε θέματα αμοιβαίου συμφέροντος να τα χρησιμοποιούν με οικείο και φιλικό τρόπο, όπως είναι αρμόζον και δίκαιο.

Οι συμμέτοχοι (στα παραπάνω) να είναι οι εξής: ο Ίππαρχος, ο Νηλέας, ο Στράτων, ο Καλλίνος, ο Δημότιμος, ο Δημάρατος,[7] ο Καλλισθένης, ο Μελάντης, ο Παγκρέων, ο Νίκιππος. Να επιτραπεί και στον Αριστοτέλη, το γιο του Μητρόδωρου και της Πυθιάδος,[8] αν το επιθυμεί, να μελετήσει φιλοσοφία και να μετάσχει σε όλα αυτά. Οι γεροντότεροι να τον φροντίσουν με κάθε επιμέλεια, ώστε να προαχθεί προς τη φιλοσοφία όσο το δυνατόν περισσότερο.

Να με θάψουν κι εμένα σε όποιο μέρος του κήπου τυχόν τους φανεί το πιο κατάλληλο, δίχως να κάνουν τίποτα δαπανηρό ούτε για την ταφή ούτε για το μνημείο μου. Για να συνεχιστεί μετά το θάνατό μου η φροντίδα του ιερού, του μνημείου, του κήπου και του μέρους για τον περίπατο, να ανατεθεί η επιμέλεια γι’ αυτά μαζί με τους άλλους και στον Πομπύλο, ο οποίος κατοικεί εκεί κοντά και επιμελείται και τα υπόλοιπα με τον τρόπο που το έκανε και στο παρελθόν. Όσοι θα κατέχουν την περιουσία μου να φροντίσουν και τα δικά του συμφέροντα.

Ο Πομπύλος και ο Θρέπτης, οι οποίοι είναι ελεύθεροι από καιρό και μου προσέφεραν μεγάλες υπηρεσίες, αν κατέχουν κάτι που τους το παραχώρησα παλιά και αν απέκτησαν και οι ίδιοι κάτι επιπλέον, καθώς και τα χρήματα που όρισα να τους δοθούν από το κεφάλαιο του Ίππαρχου, δύο χιλιάδες δραχμές, κρίνω ότι πρέπει να τα διατηρήσουν με ασφάλεια, όπως το συζήτησα πολλές φορές με τον ίδιο το Μελάντη και τον Παγκρέοντα, οι οποίοι συμφώνησαν μαζί μου σε όλα. Παραχωρώ σ’ αυτούς και τη Σωματάλη και τη μικρή δούλα.

Από τους δούλους αφήνω πια ελεύθερους το Μόλωνα, τον Κίμωνα και τον Παρμένοντα. Το Μάνη και τον Καλλία, οι οποίοι παρέμειναν στον κήπο τέσσερα χρόνια και εργάστηκαν μαζί και δεν έκαναν κανένα σφάλμα, τους αφήνω ελεύθερους. Οι επιμελητές της διαθήκης μου, αφού δώσουν στον Πομπύλο από την οικοσκευή μου όση τους φανεί ότι είναι καλό να δοθεί, την υπόλοιπη να την πουλήσουν. Δίνω επιπλέον τον Καρίωνα στο Δημότιμο, το Δόνακα στο Νηλέα. Ο Εύβοος, όμως, να πουληθεί.

Ο Ίππαρχος να δώσει στον Καλλίνο τρεις χιλιάδες δραχμές. Εάν δεν είχα δει ότι ο Ίππαρχος βοήθησε το Μελάντη και τον Παγκρέοντα και παλιότερα εμένα και ότι τώρα οι προσωπικές του υποθέσεις έχουν σε μεγάλο βαθμό ναυαγήσει, θα τον είχα ορίσει μαζί με τον Μελάντη και τον Παγκρέοντα ως εκτελεστή των (παραπάνω) εντολών μου. Επειδή, όμως, παρατήρησα ότι ούτε για εκείνους είναι εύκολο να διαχειριστούν μαζί του (αυτές τις υποθέσεις) και επειδή θεώρησα ωφελιμότερο γι’ αυτούς το να λάβουν ένα ορισμένο ποσό από τον Ίππαρχο, να δώσει ο Ίππαρχος στο Μελάντη και τον Παγκρέοντα από ένα τάλαντο στον καθένα. Ο Ίππαρχος να δίνει επίσης στους εκτελεστές (των εντολών) μου χρήματα για τα έξοδα που καταγράφονται στη διαθήκη, ανάλογα με την περίσταση κάθε δαπάνης. Όταν ο Ίππαρχος διευθετήσει αυτά τα θέματα, να απαλλαχθεί από κάθε υποχρέωση απέναντί μου. Και αν ο Ίππαρχος έκλεισε κάποια συμφωνία στο όνομά μου στη Χαλκίδα, να είναι δική του υπόθεση.

Εκτελεστές όσων καταγράφονται στη διαθήκη μου να είναι ο Ίππαρχος, ο Νηλέας, ο Στράτων, ο Καλλίνος, ο Δημότιμος, ο Καλλισθένης, ο Κτήσαρχος.

           Κείνται αντίγραφα της διαθήκης, σφραγισμένα με τη σφραγίδα του Θεόφραστου. Ένα αντίγραφο το έχει ο Ηγησίας, ο γιος του Ίππαρχου, και μάρτυρες είναι ο Κάλιππος από την Παλλήνη, ο Φιλόμηλος από το Ευώνυμον, ο Λύσανδρος από την Ύβα, ο Φιλίων από την Αλωπεκή.[9] Ένα άλλο αντίγραφο το έχει ο Ολυμπιόδωρος και μάρτυρες είναι οι ίδιοι. Ένα άλλο αντίγραφο το έλαβε ο Αδείμαντος και του το πήγε ο Ανδροσθένης, ο υιός.[10] Μάρτυρες είναι ο Αείμνηστος του Κλεόβουλου, ο Λυσίστρατος του Φείδωνος από τη Θάσο, ο Στράτων του Αρκεσίλαου από τη Λάμψακο, ο Θήσιππος του Θησίππου από τον Κεραμικό, ο Διοσκουρίδης του Διονυσίου από την Επικηφισιά [11]».

---

[1] Εννοεί την Ερεσό της Λέσβου.

[2] Ο Ίππαρχος αναφέρεται και παρακάτω. Φαίνεται ότι αποτελούσε ένα είδος έμπιστου διαχειριστή της περιουσίας όχι μόνο του Θεόφραστου, αλλά και της σχολής γενικότερα.

[3] Το Μουσείο (= ιερό των Μουσών) στο χώρο του Περιπάτου φαίνεται ότι πρόσφατα είχε υποστεί ζημιές και απαιτούνταν εργασίες αποκατάστασης. Τα γεγονότα που προκάλεσαν τις καταστροφές μπορεί να ήταν είτε η δεύτερη πολιορκία της Αθήνας από το Δημήτριο τον Πολιορκητή (296-294 π.Χ.), είτε η αποστασία της Αθήνας από τους Μακεδόνες το 289-287 π.Χ. Το δεύτερο γεγονός είναι πλησιέστερο χρονολογικά προς το θάνατο του Θεόφραστου κατά την 123η Ολυμπιάδα.

[4] Η απομάκρυνση του αγάλματος του Αριστοτέλη και των αναθημάτων από το ιερό είχε -προφανώς- καταστεί επιβεβλημένη από τις ταραχές που αναφέρονται στην προηγούμενη σημείωση. Τώρα ο Θεόφραστος παραγγέλλει να επιστρέψουν στην αρχική τους θέση.

[5] Η πηγή αυτή φαίνεται ότι είναι τα χρήματα που έχει αναφερθεί παραπάνω ότι συγκέντρωσε ο Ίππαρχος.

[6] Δεν αποκλείεται το κτήμα στα Στάγειρα να το είχε κληρονομήσει ο Θεόφραστος από τον ίδιο τον Αριστοτέλη.

[7] Εγγονός του Αριστοτέλη από την κόρη του Πυθιάδα και μαθητής του Θεόφραστου. Βλ. την επόμενη σημείωση.

[8] Όπως μαθαίνουμε από το Σέξτο Εμπειρικό, Προς μαθ. 1.258, η κόρη του Αριστοτέλη Πυθιάς παντρεύτηκε τον ιατρό Μητρόδωρο και απέκτησε μαζί του ένα παιδί, το οποίο ονομάστηκε Αριστοτέλης από τον παππού του. Αυτός ήταν ο τρίτος γάμος της Πυθιάδος. Πρώτα παντρεύτηκε το Νικάνορα, ο οποίος πέθανε το 318 π.Χ., κατόπιν τον Προκλή, από τον οποίο απέκτησε δυο γιους, τον Προκλή και το Δημάρατο, μαθητές του Θεόφραστου, και τέλος το Μητρόδωρο.

[9] Η Παλλήνη, το Ευώνυμον, η Ύβα και η Αλωπεκή είναι όλοι δήμοι της Αττικής.

[10] Δηλαδή ο Ανδροσθένης που ήταν γιος του ομώνυμού του Ανδροσθένη. Εμείς θα λέγαμε ο Ανδροσθένης ο νεότερος.

[11] Δήμος της Αττικής