Ο Τήλεφος του Αρχίλοχου (P. Oxy. 4708)


Σχετικά πρόσφατο (2004) παπυρικό απόσπασμα από την Οξύρρυγχο (POxy. 4708) μας χάρισε εκτενές κομμάτι από ελεγεία του Αρχίλοχου (7ος αιώνας π.Χ.). Το απόσπασμα πρέπει να αποτελούσε τμήμα αλεξανδρινής έκδοσης των ελεγειών του. Αποτελεί το αρχαιότερο δείγμα ελεγείας που περιλαμβάνει αφήγηση μυθικών γεγονότων. Το απόσπασμα διακρίνεται σε δύο ενότητες: Α) στίχοι 1-3, όπου ο ποιητής απευθύνεται σε κάποιο ανώνυμο ακροατήριο και προσπαθεί να δικαιολογήσει τη δυνατότητα της υποχώρησης και της φυγής σε μια μάχη. Οι θεοί είναι πολύ δυνατοί. Αν το θέλουν, μπορούν να τρέψουν σε φυγή ακόμη και τους πιο ρωμαλέους πολεμιστές. Μερικές φορές πρέπει να ξέρεις πότε να υποχωρείς στη μάχη. Β) στίχοι 4-25: ο Αρχίλοχος θεμελιώνει την άποψή του με ένα μυθολογικό παράδειγμα: ακόμη και οι Αχαιοί του Αγαμέμνονα, που πολλοί ήταν ήρωες, γιοι και αδερφοί θεών, τράπηκαν σε φυγή από τον Τήλεφο, γιο του Ηρακλή. Το μυθολογικό παράδειγμα δεν αναπτύσσεται με γραμμική αφήγηση: πρώτα γίνεται περιγραφή της φυγής των Αχαιών μπροστά στον Τήλεφο και κατόπιν δίνεται το πώς έφτασαν στη χώρα του Τήλεφου. Για να καταλάβουμε το μυθικό παράδειγμα πρέπει να πούμε δυο λόγια για το μύθο του Τήλεφου: ο Τήλεφος ήταν γιος του Ηρακλή από την Αύγη, κόρη του βασιλιά της Τεγέας στην Αρκαδία (βλ. το χαρακτηρισμό «Αρκάδας Τήλεφος» στο ποίημα). Αργότερα έγινε βασιλιάς της Μυσίας στη Μικρά Ασία, διαδεχόμενος τον ντόπιο βασιλιά Τεύθραντα. Οι Αχαιοί του Αγαμέμνονα, πηγαίνοντας για την Τροία, έχασαν το δρόμο τους κι έφτασαν στην ακτή της Μυσίας, νομίζοντας ότι είχαν φτάσει στην Τροία. Στη μάχη που ακολούθησε υπέστησαν ντροπιαστική ήττα από τον Τήλεφο (γεμίζοντας τον ποταμό Κάικο με πτώματα), τον οποίο ενθαρρύνει με θεϊκή επιφάνεια ο ίδιος ο πατέρας του Ηρακλής.      


Περαιτέρω σχολιασμός
Ορισμένα από τα στοιχεία που καθιστούν πολύ ενδιαφέρον το νέο αυτό απόσπασμα του ποιητή είναι το γεγονός ότι μπορεί να συνδέεται με το τμήμα εκείνο της ποίησής του το σχετιζόμενο με τον αποικισμό της Θάσου από την Πάρο. Όπως είναι γνωστό, οι Πάριοι συνάντησαν αντίσταση στην προσπάθειά τους να αποικίσουν το νησί, κάτι που μπορεί να αντανακλάται εδώ στο μυθικό παράδειγμα του Τήλεφου, ο οποίος αντιστέκεται στους εισβολείς. Ο Αρχίλοχος γενικά δεν φαίνεται να ήταν ιδιαίτερα ενθουσιασμένος με την προοπτική αποικισμού του νησιού της Θάσου και επικρίνει τους ηγέτες της Πάρου. Δεν αποκλείεται ο ποιητής μας με την παρούσα ελεγεία  να παραλληλίζει τον αποικισμό του νησιού  της Θάσου με την προσπάθεια των  Αχαιών να καταλάβουν την χώρα του Τήλεφου από λάθος, υποδεικνύοντας έτσι με έμμεσο τρόπο ότι και ο αποικισμός της Θάσου ήταν κάτι λανθασμένο. Αλλού παρομοιάζει το νησί της Θάσου με ράχη γαϊδάρου, υπαινισσόμενος την φτώχεια της.
Ιδιαίτερα ενδιαφέρον είναι το γεγονός ότι ο Τήλεφος αποκαλείται Αρκασίδης, δηλαδή Αρκάδας στην καταγωγή από την πλευρά της μητέρας του. Δεν πρόκειται για τυχαία χρήση του επιθέτου από τον Αρχίλοχο, αλλά ο ποιητής στοχεύει στο να προκαλέσει το ενδιαφέρον του κοινού του για τα κατορθώματα του ήρωα και ίσως να το κάνει να ταυτιστεί σε ένα βαθμό μαζί του. Κι αυτό, επειδή οι ίδιοι οι Πάριοι  θεωρούσαν ότι κατάγονταν από κάποιον Πάρο, γιο του Παρράσιου, ο οποίος μετανάστευσε από την Αρκαδία στην Πάρο.
Ένα επιπλέον ενδιαφέρον στοιχείο του κειμένου είναι η σύνδεση του Τήλεφου  με τον Ηρακλή, ο οποίος εμφανίζεται αυτοπροσώπως στη μάχη για να στηρίξει ηθικά τον γιο του. Ο Ηρακλής συνδεόταν με την Πάρο, καθώς πέρασε από εκεί γυρνώντας από την Τροία, ενώ οδήγησε και μερικούς Πάριους με καταγωγή από την Κρήτη στη Θάσο, γεγονός που μπορούσε να χρησιμοποιηθεί ως  μυθικό πρότυπο για να δικαιολογήσει τον αποικισμό του νησιού από τους Πάριους της εποχής του Αρχίλοχου. Σύμφωνα με άλλες εκδοχές του μύθου η σύλληψη του Τήλεφου έγινε από την ένωση του Ηρακλή και της Αύγης στο νησί της Πάρου. Συνεπώς ο Τήλεφος αποτελούσε έναν ήρωα, ο οποίος είχε συνδέσεις με το νησί της Πάρου και δύσκολα θα μπορούσε να εκληφθεί από το κοινό του Αρχίλοχου ως εχθρικό πρόσωπο.
Ένα άλλο σημείο που πρέπει να επισημανθεί είναι η αναφορά στον ποταμό Κάικο και στο γεγονός ότι γεμίζει εξαιτίας του Τήλεφου με αίμα αχαϊκό. Αυτό θυμίζει έντονα το κοκκίνισμα του Σκάμανδρου από τη σφαγή των Τρώων που πραγματοποιεί ο Αχιλλέας. Το λεπτό λογοτεχνικό παιχνίδι ενισχύεται από το γεγονός ότι είναι ο γιος του Αχιλλέα, ο Νεοπτόλεμος, ο οποίος θα σκοτώσει τον γιο του Τήλεφου,  τον Ευρύπυλο, που πολεμά στο πλευρό των Τρώων.  

Τέλος είναι πολύ πιθανό ότι η ελεγεία αυτή δεν εκτελέστηκε δημόσια, αλλά ιδιωτικά σε κάποιο συμπόσιο, ανήκει επομένως στον κύκλο των συμποτικών πολιτικών ποιημάτων του Αρχίλοχου. Αυτά τα  συμπόσια μεταξύ ανδρών που μοιράζονταν τις ίδιες πολιτικές πεποιθήσεις αποτελούσαν συχνά την ευκαιρία να εκθέσει ο ποιητής τις πολιτικές του απόψεις για φλέγοντα ζητήματα της εποχής, όπως άλλωστε μπορούμε να δούμε και από την περίπτωση του Αλκαίου στη Λέσβο.

ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΑΠΟΔΟΣΗ
Αν (τη φυγή που την προκάλεσε) θεού η κρατερή ανάγκη
δεν πρέπει ανανδρία και δειλία να την ονομάζουμε,
τότε σωστά από τα φονικά χτυπήματα τρέξαμε να σωθούμε. Υπάρχει κατάλληλη στιγμή και για την υποχώρηση.
Κάποτε μόνος του ο Αρκάδας Τήλεφος
έτρεψε σε φυγή στρατό Αργείων μέγα, κι εκείνοι, οι ρωμαλέοι, 
υποχωρούσανε. Στ’ αλήθεια των θεών η θέληση τόση δύναμη είχε,
κι ας ήταν μαχητές. Στέναζε ο Κάικος με τα πολλά νερά
απ' τους νεκρούς που πέφτανε κι η πεδιάδα
της Μυσίας. Κείνοι στην αμμουδιά της βουερής της θάλασσας,
αφανισμένοι από το χέρι αντρός αμείλικτου,
σκορπίσανε με βιάση, οι Αχαιοί που ‘χουν καλές κνημίδες.
Μετά χαράς μπήκαν στα πλοία τα ταχύπορα,
παιδιά αθανάτων κι αδελφοί που ο Αγαμέμνων
στην Ίλιο έφερνε την ιερή να πολεμήσουνε.
Τον δρόμο τους είχανε χάσει κι έφτασαν στην αμμουδιά,
στου Τεύθραντα παράπεσαν τη θελκτική την πόλη .
Γεμάτοι ορμή, αυτοί και τ’ άλογά τους,
από αστοχασιά πικράθηκαν πολύ μες στην καρδιά τους.
Νόμισαν πως θα μπαίνανε ταχιά στην Τροία που 'χει ψηλές τις πύλες,
πατούσαν όμως μάταια της Μυσίας τη σιτοφόρα γη.
Ο Ηρακλής ήρθε να συναντήσει, με δυνατή φωνή, το γιο του Τήλεφο, τον γενναιόκαρδο.
Κι ήτανε φύλακας αυτός αμείλικτος στη φονική τη μάχη
σηκώνοντας κακιά φυγή στους Δαναούς,
στέκοντας πρόμαχος για χάρη του πατρός του.

[Σταύρος Γκιργκένης]



Σχόλια