2ος ορφικός ύμνος της Προθυραίας

(Edgar Ende, Die kosmische Strickerin)

Της Προθυραίας, θυμίαμα στύρακα.[1]

Άκουσέ με, πολυσέβαστη θεά, πολυώνυμη θεότητα,

βοηθέ στις ωδίνες, γλυκιά μορφή των γάμων,

μοναδική σωτηρία των θηλυκών, που αγαπάς τα παιδιά, μειλίχια,

που φέρνεις γοργά τον τοκετό, πλάι στις νεαρές θνητές παρούσα, Προθυραία.

Κλειδούχε, καλοδεχούμενη, φιλότροφη, προσηνής σε όλους,

που κατέχεις όλων τα σπίτια και χαίρεσαι με τις ευωχίες,

που λύνεις τη ζώνη, αφανής, φανερώνεσαι σε όλους με τα έργα σου,

συμπάσχεις στις ωδίνες και χαίρεσαι με τους καλούς τοκετούς,

Ειλείθυια, που απελευθερώνεις από τους πόνους στη δεινή ανάγκη.

Γιατί μόνη εσένα καλούν οι λεχώνες ως ανάπαυση για την ψυχή τους.

Γιατί στη δική σου δικαιοδοσία είναι τα βάσανα που λυτρώνουν από τον πόνο των τοκετών.

Αρτέμη Ειλείθυια και σεμνή Προθυραία.

Άκου, μακάρια, και δίνε απογόνους όντας βοηθός

και σώζε, όπως από τη φύση σου είσαι πάντοτε όλων σωτήρας.[2]

Κλῦθί μοι, ὦ πολύσεμνε θεά, πολυώνυμε δαῖμον,

ὠδίνων ἐπαρωγέ, λεχῶν ἡδεῖα πρόσοψι,

θηλειῶν σώτειρα μόνη, φιλόπαις, ἀγανόφρον,

ὠκυλόχεια, παροῦσα νέαις θνητῶν, Προθυραία,

κλειδοῦχ’, εὐάντητε, φιλοτρόφε, πᾶσι προσηνής,

ἣ κατέχεις οἴκους πάντων θαλίαις τε γέγηθας,

λυσίζων’, ἀφανής, ἔργοισι δὲ φαίνηι ἅπασι,

συμπάσχεις ὠδῖσι καὶ εὐτοκίηισι γέγηθας,

Εἰλείθυια, λύουσα πόνους δειναῖς ἐν ἀνάγκαις·

μούνην γὰρ σὲ καλοῦσι λεχοὶ ψυχῆς ἀνάπαυμα· 

ἐν γὰρ σοὶ τοκετῶν λυσιπήμονές εἰσιν ἀνίαι,

῎Αρτεμις Εἰλείθυια καὶ εὐσέμνη Προθυραία.

κλῦθι, μάκαιρα, δίδου δὲ γονὰς ἐπαρωγὸς ἐοῦσα

καὶ σῶζ’, ὥσπερ ἔφυς αἰεὶ σώτειρα προπάντων. 

---

[1] Ο ύμνος είναι αφιερωμένος στην θεά Προθυραία, αυτήν που βρίσκεται μπροστά από τη θύρα. Το όνομά της χρησιμεύει ως επίθετο της Εκάτης, της Άρτεμης και της Ειλείθυιας. Οι δύο τελευταίες θεές αναφέρονται πράγματι μέσα στο κείμενο. Συγγενής είναι η αναφορά στην ύπαρξη ενός ναού της Αρτέμιδος Προπυλαίας στην Ελευσίνα σύμφωνα με τον Παυσανία 1.38.6. Ο Διόδωρος 5.72 βεβαιώνει ότι σύμφωνα με τους Κρητικούς η Ειλείθυια και η βοηθός της, η Άρτεμη, είναι κόρες του Δία, ενώ ο Παυσανίας 3.14.6 αναφέρεται σε ένα ιερό της Ειλείθυιας όχι πολύ μακριά από ένα άλλο της Αρτέμιδος Ηγεμόνης στη Σπάρτη. Στην Ιλιάδα αναφέρονται πολλές Ειλείθυιες, κόρες  της Ήρας, ως θεότητες που προκαλούν τους πόνους του τοκετού, αλλά αργότερα περιορίζονται σε μία και μοναδική Ειλείθυια, κόρη της Ήρας και του Δία, αδερφή της Ήβης και του Άρη. Βλ. Ησίοδος, Θεογονία 921 κ.εξ., Απολλόδωρος Ι 3.1. Στον ομηρικό ύμνο στον Απόλλωνα 3.97 κ.εξ. αναφέρεται ότι η Ειλείθυια κατοικεί στον Όλυμπο από όπου την καλούν στη Δήλο για να βοηθήσει τη Λητώ στη γέννα. Η μοναδική λοιπόν ιδιότητα της Ειλείθυιας είναι να βοηθά στον τοκετό, γεγονός που διευκολύνει το να συγχέεται με άλλες πιο περίπλοκες θεότητες που προστατεύουν τη γέννηση. Από την ιδιότητά της να προστατεύει την είσοδο στη ζωή είναι εύκολο να κατανοήσουμε γιατί συνδέεται με τις Μοίρες στον Πίνδαρο, Ολ. 6.41 κ.εξ.,  Νεμ. 7.1, και στον Πλάτωνα, Συμπόσιο 206 D. Στον Παυσανία 8. 21. 3,  9. 27. 2,  1. 18. 5, είναι μία θεότητα του πεπρωμένου αρχαιότερη από τον Κρόνο, μητέρα του Έρωτα. Σχεδόν το σύνολο των επιθέτων του ύμνου μας αναφέρεται στην ιδιότητα της θεάς να επιστατεί στον τοκετό.

[2] Πολυώνυμε δαῖμον: στον ύμνο 11.10 το ίδιο επίθετο χρησιμοποιείται για τον Πάνα, στον 40.1 για τη Δήμητρα της Ελευσίνας, στον 56.1 για τον Άδωνη. Ένας θεός με πολλά ονόματα είναι ένας θεός με πολλές δυνάμεις, επομένως το να τον αποκαλείς «πολυώνυμο» αποτελεί ένα είδος τιμητικού τίτλου. Στον Αριστοφάνη, Θεσμοφοριάζουσες 320, η  Αρτέμη επίσης χαρακτηρίζεται ως πολυώνυμη.

Ἡδεῖα πρόσοψι: στον ύμνο 8.3 η ίδια έκφραση χρησιμοποιείται για τον Ήλιο.

Θηλειῶν σώτειρα μόνη: μολονότι και άλλες θεότητες μπορούν να επιστατήσουν στον τοκετό, είναι πολύ συχνό στους ύμνους η θεότητα στην οποία γίνεται επίκληση να χαρακτηρίζεται με έναν τρόπο κάπως υπερβολικό ως η μόνη που μπορεί να βοηθήσει. Αυτό συμβαίνει ιδιαίτερα στους ύμνους της ύστερης αρχαιότητας.

κλειδοῦχ’: με το επίθετο κλειδούχος μπορεί να υπονοείται η ιδιότητα της Προθυραίας ως θεότητας που προστατεύει το σπίτι.

φιλοτρόφε: αντιστοιχεί κατά κάποιο τρόπο στο κουροτρόφος άλλων ύμνων.

λυσίζων’: Εδώ η λέξη χρησιμοποιείται με την έννοια «αυτή που λύνει τη ζώνη», για να  διευκολύνει τον τοκετό. Πβ. Θεόκριτος 17.60-61: ἔνθα γὰρ Εἰλείθυιαν ἐβώσατο λυσίζωνον / ᾿Αντιγόνας θυγάτηρ βεβαρημένα ὠδίνεσσιν. Η συνύπαρξη λέξεων από τη ρίζα του ρήματος λύω, λυσίζων’, λύουσα, λυσιπήμονες μπορεί να αποτελεί μια προσπάθεια για ετυμολόγηση εκ μέρους του ποιητή του ονόματος της Ειλείθυιας που σε ορισμένα χειρόγραφα ανευρίσκεται ως Ειλύθεια.