Η αινιγματική ετυμολογία των λέξεων ἄναξ και βασιλεύς


Μολονότι στο παρελθόν έχουν προταθεί πειστικές ετυμολογικές προσεγγίσεις για τις λέξεις ἄναξ και βασιλεύς, η κυρίαρχη άποψη, όπως τουλάχιστον εκφράζεται στα βασικά ετυμολογικά λεξικά της αρχαίας Ελληνικής μέχρι και πρόσφατα, είναι πως οι λέξεις αποτελούν δάνεια από κάποια προελληνική γλώσσα. Ωστόσο υπάρχει κάθε δυνατότητα να δώσουμε μια ελληνική ερμηνεία και για τους δύο όρους.
         Ο όρος ἄναξ μαρτυρείται ήδη στις πινακίδες Γραμμικής Β΄ και δηλώνει την κεφαλή της μυκηναϊκής ανακτορικής κοινωνίας. Η μορφή του όρου στην Ελληνική της 2ης χιλιετίας π.Χ. έχει στην αρχή της λέξης το κληρονομημένο δίγαμμα: wάναξ. Ο φθόγγος αυτός χάθηκε στις περισσότερες διαλέκτους της 1ης χιλιετίας, αλλά διατηρήθηκε στις πιο συντηρητικές, όπως στη δωρική. Ωστόσο αυτό που προβληματίζει τους γλωσσολόγους δεν είναι το δίγαμμα, αλλά η εμφάνιση ενός -τ- στις πλάγιες πτώσεις, π.χ. γενική τοῦ ἄνακτος. Μόνο άλλες δύο λέξεις της αρχαίας Ελληνικής παρουσιάζουν το ίδιο φαινόμενο: ἡ νύξ, τῆς νυκτός και τό γάλα (<*γάλακ), τοῦ γάλακτος. Τίθεται λοιπόν το ζήτημα ποιο είναι το πρωταρχικό θέμα: χωρίς την επέκταση -τ- (wάνακ-) ή με την επέκταση (wάνακτ-); Το πιθανότερο σενάριο είναι η λέξη να διέθετε εξαρχής το -τ-, αλλά να το έχασε στην ονομαστική από αναλογία προς τα συγγενή τριτόκλιτα του τύπου ὁ κόραξ, τοῦ κόρακος. Πρέπει λοιπόν να ξεκινήσουμε την προσπάθεια ετυμολογίας με αυτό το δεδομένο κατά νου. Τότε μπορούμε να χωρίσουμε τη λέξη στα εξής συστατικά μέρη: wan-ag-t-s. Στην περίπτωση αυτή η λέξη είναι σύνθετη: ένα πρώτο συνθετικό wan- που μπορεί ίσως να συνδεθεί με το σπάνιο ρήμα αἵνω / ἀνέω (ἀφανέω) < ρίζα wαν-. Το σπάνιο αυτό ρήμα δηλώνει συνήθως το λίχνισμα ή την εκκαθάριση από κάτι περιττό, αλλά ο λεξικογράφος Ησύχιος συνδέει το ρήμα με την έννοια «κόπτω», χτυπώ. Μπορούμε εύκολα να φανταστούμε μια παλιά σημασία σε πολεμικά συμφραζόμενα (χτυπώ στη μάχη, εκκαθαρίζω τον εχθρό) που χάθηκε αργότερα. Το δεύτερο συνθετικό ag- σημαίνει «οδηγώ, άγω». Εδώ προστίθεται η επέκταση -t- που δηλώνει το πρόσωπο που ενεργεί (π.χ. νικητής, μαθητής κ.τ.λ.) και φυσικά η κατάληξη -s. Συνεπώς η λέξη σήμαινε αρχικά «αυτός που οδηγεί στο χτύπημα (στη μάχη)».
Και η λέξη βασιλεύς μαρτυρείται στην μυκηναϊκή εποχή, αλλά δηλώνει αξίωμα κατώτερο του άνακτος. Στη μυκηναϊκή εποχή έχει τη μορφή gwασιλεύς,[1] αφού κατά τη 2η χιλιετία π.Χ. η Ελληνική διατηρεί ακόμη τα λεγόμενα χειλοϋπερωικά σύμφωνα kw, gw, gwh [2] που θα τραπούν μετά το τέλος της Εποχής του Χαλκού σε χειλικά (π, β, φ), όπως εδώ, ή οδοντικά (τ, δ, θ, π.χ. kwέλος > τέλος). Και αυτή η λέξη μπορεί να θεωρηθεί σύνθετη: το πρώτο συνθετικό gwασι- (<*gwhati-)[3] που δηλώνει τη μάχη, τη σφαγή, τον πόλεμο. Το δεύτερο συνθετικό είναι μια συντομευμένη παραλλαγή της ρίζας της λέξης λαός (δωρ.), ληός (ιων.). λεώς (αττ.), η οποία συγχωνεύθηκε με μια επέκταση -υ- ή -ευ- που δηλώνει το πρόσωπο που ενεργεί. Για την επέκταση βλ. π.χ. το ουσιαστικό φονεύς και τις παραλλαγές Θησεύς / Θῆσυς, Τυδεύς / Τῦδυς στις παλιές αττικές επιγραφές. Συνεπώς βασιλεύς = «ο αρχηγός του λαού/στρατού στον πόλεμο».

[Βλέπε ενδεικτικά Lothar Willms, “On the IE Etymology of Greek (w)anax”, Glotta 86 2011, 232-271 και Vladimir Georgiev, “Griech. ἄναξ Herrscher, Herr, Fürst und βασιλεύς König”, IF 89 1984, 125–8].



[1] Πβ. και τη μετοχή gwασιλέwjοντες, η οποία θα ισοδυναμούσε στη μεταγενέστερη Ελληνική σε *βασιλείοντες ωσάν να προκύπτει από ρήμα *βασιλείω. Μετά την Εποχή του Χαλκού επικράτησε το βασιλεύω και φυσικά η μετοχή βασιλεύοντες στην αττική διάλεκτο.
[2] Για να καταλάβετε την ποιότητα των ήχων αυτών δοκιμάστε να πείτε το κ και το γκ με τα χείλη στρογγυλεμένα.
[3] Η μυκηναϊκή ανήκει στις λεγόμενες ανατολικές ελληνικές διαλέκτους (όπως και η αττικοϊωνική), οι οποίες κατά κόρον μετέτρεψαν την κληρονομημένη ακολουθία -τι- σε -σι-. Πβ. λ.χ. αττικό τριακόσιοι, αλλά δωρικό τριακάτιοι. Το πρώτο συνθετικό περιέχει πιθανώς τη ρίζα των λέξεων φόνος (<gwhonos) και θείνω (<gwhenjo, σκοτώνω). Από την ίδια ρίζα ή παραλλαγές: πε-φν-εῑν (με αναδιπλασιασμό και στη συνέχεια ανομοιωτική αποδάσυνση <φεφνεῖν), πέφνε, ἐπέφατο (<ἐφέφατο), θενεῖν, θείνας (μετοχή αορίστου), θενῶ (μέλλων), πέφαται (<φέφαται), πεφάσθαι, πεφήσεται. Το ρηματικό επίθετο -φατός (<gwhn-to-s) μόνο ως δεύτερο συνθετικό (π.χ. ἀρηΐφατος = σκοτωμένος από τον ίδιο τον Άρη ή γενικότερα σκοτωμένος στον πόλεμο). 

Σχόλια


  1. 'Ανανε... που επικαλείται ο Ιεροψάλτης πριν αρχίση...θα πει "ΆΝΩ ΝΟΥ"
    https://www.youtube.com/watch?v=4dgmQd5zVPk
    ΆΝΝΑΣ = ο άΝω Νούς = ο άρρητος Θεός
    ΚΣ = Ξ = ΚΑΣΑ (σπίτι) ή ΣΩΜΑ
    ΑΝΑΞ = ο άνω νους (θεός) Κάτω εδώ στη γη, σε Σώμα ανθρώπου = ο Βασι-λεύς... γιαυτό και (ελέω θεού)
    Βασι + Λεύς (Λαός) = Βασιλεύς = η βάση του λαού. Από το "Άνακ-ς" έχουμε και το Ανάκτορο
    Η Δωρική λέξη QUEEN/KING σημενει και τα δύο μαζί Βασιλεύς και Άναξ με το γράμμα Q = O ουρανός που η γραμμίτσα προς τα κάτω αλλά και η κάθετη γραμμή του κάπα προς τα κάτω ρέει εδώ στη γη τη δύναμη/φώτηση του άρρητου θεού προς τον βασιλιά που τον καταστά ΑΚ-ΣΙΟ
    ΣΙΟΣ πελασγικά = Θεός εξ'ού και Σιών (όρος Σιών) και Σούνιο και Σιίτες Σισμός....

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  2. wάνακ = το ίδιο πράγμα ω-μέγα = η γη
    wάνακ= ο αντιπρόσωπος του θεού στη γη....
    Οι Δωρειείς Εγγλέζοι όχι μόνον έχουνε "αντιπρόσωπο" του θεού στη γη, "Βασιλέα" αλλά, και αντιπρόσωπο του αντιπροσώπου του θεου στη γη (κυβερνήτη) σε κάθε αποικία η πολιτεία η κοινοπολιτεία που "οριζουν"

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  3. Άνακς ἄνακτος, νύκς νυκτός , Η λέξη γάλα προερχετε από τη λέξη γαλακσίας
    Αμέλκω = αρμέγω, Μέλκ το γάλα και Μίλκ Δωριστί (οι Εγγλέζοι λένε)
    Ο Θουκυδίδης ομιλή για "Κσυμφωρά" στόν Πελοπονησιακό πόλεμο

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  4. Αυτό το σχόλιο αφαιρέθηκε από τον συντάκτη.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
    Απαντήσεις
    1. Είμαι ο παππούς Βασίλης. Συντάκτης σχολίου σχετικού με την ετυμολόγηση της λέξης "άναξ". Ενώ αρχικώς δημοσιεύτηκε το σχόλιό μου μετά αφαιρέθηκε. Αιτιολογία : Το σχόλιο αφαιρέθηκε από τον συντάκτη.
      Προφανώς κάποιος δεν το ενέκρινε, το αφαίρεσε και αποδίδει την αφαίρση του σχολίου...σε μένα. Ο παππούς Βασίλης δεν το αφαίρεσε.
      Κανένα πρόβλημα.
      Και τώρα θα σας δώσω την παραετυμολογία της λέξης "Βασιλεύς"
      Βασιλεύς =Αυτός ο οποίος κινείται οπλισμένος και ελευθερώνει αιχμαλώτους.

      Διαγραφή
    2. Παππού Βασίλη, το Λεύς τό καταλαβαίνω το Βασι όμως?
      Ξέρεται ο προορισμός του Βασιλέως δεν είναι ελευθερωτής των αιχμαλώτων μόνο, η μεγαλύτερη θυτεία του Βασιλέως είναι εν ειρήνη

      Διαγραφή
  5. Αγαπητέ Πανελή.
    Εφόσον καταλαβαίνεις το " λεύς", μπορείς να καταλάβεις και το " ιλεύς". "Ιλέυς" σημαίνει , ο ελευθερωτής αιχμαλώτων αντρών. Συγγενές επίθετο το Αχιλεύς και μερικά ακόμα.
    Μόνο,στην εποχή μας , προορισμός του βασιλέως είναι και η ειρήνη. Εκείνη την αρχαιοτάτη εποχή, κατά την οποία θεμελιώθηκε η Ελληνική Γλώσσα, η Ειρήνη ήταν άγνωστη. Η ζωή ήταν ένας διαρκής πόλεμος.
    Κάθε φθόγκος της Ελληνικής είναι ένα ακέραιο νόημα. Κάθε λέξη ολοκληρωμένο αφήγημα. Η Ελληνική Γλώσσα θεμελιώθηκε πάνω σε περίπου είκοσι φθόγκους - νοήματα. Με αυτά τα λίγα νοήματα χτίστηκε το μεγαλειώδες οικοδόμημα Ελληνική Γλώσσα, η μητέρα όλων των γλωσσών, και της υποτιθεμένης λεγόμενης Ινδοευρωπαϊκής.
    Σε επόμενο σχόλιο θα σου δώσω και την σημασία του "βασ"

    ΑπάντησηΔιαγραφή
    Απαντήσεις
    1. Σε επόμενο σχόλιο θα σου δώσω και την σημασία του "βασ"?????????
      Παππού Βασίλη, Τί το θες το κουταλάκι? τί το δεινεις λίγο λίγο δώστο μου όλο για να φύγω .....!
      Στο ίδιο μήκος κύματος εβρισκώμεθα όμως, το Αχιλλεύς είναι με δύο Λάμβδα και το Άλφα είναι στερητικό "Α'χιλλεύς"
      Τι σημαίνει πραγματικά το όνομα του Μυθικού Ήρωα Αχιλλέα;
      Χιλλές = Καταδολίευσης, Απάτη
      Α’ χιλλέας (στερητικό “Α”) = Αχιλλεύς, Αχιλλέας.
      Αχιλλέας = ΑΑΑΤΟΣ , Αβλαβής, ευχερής, άνευ άτης.
      Αχίλλιος πτέρνα, Αλάνθαστος, πρόδηλος πτέρνα,
      Όπου πατή, ούτε απατάτε ούτε απατή…..
      Ο Αχιλλέας ήτο άτρωτος μας λένε, απρόσβλητος, (μεταφωρικά ΌΧΙ κυριολεκτικά, από τα βέλη του Πειρασμού εννοείτε)
      Aκέραιος θα λέγαμε σήμερα χαρακτήρας
      Οτιδήποτε άλλη έννοια δέν έχει νόημα, δεν ευσταθεί
      Aπό το “Αχελώος που γράφουν μερικοί μα, Αχελώος γράφετε με ένα Λάμβδα, Χιλλές με δύο. (Καταδολίευσης, Απάτη)
      Tηv λέξη Χιλλέ μόνο στην Κρήτη και Κύπρο την ακούς ακόμα από τους Γέροντες
      Στον τρωικό πόλεμο έχουμε τον Αχιλλέα (άτρωτο ακέραιο,ντουγρού) καί τόν Οδυσσέα (πονηρό πολυμήχανο) που με την πονηριά του πήραν την Τροία…
      Επίσης, Έχουμε την Ελλένη σύμβολο ομορφιάς και καταστροφής, και την Πηνελόπη σύμβολο καρτερίας και υπομονής, Όντως η Ελληνική Δηλώσσα (δηλώνη τη σκέψη) γλώσσα είναι θεόπνευστος...Αυτό που λες (ελευθερώνη τους 'Ιλωτες έχει νόημα διότι το πραγματικό Ελέω θεού όνομα του Βασιλέως στη γη αρχίζει από το Πανάρχαιο Κόππα (Q ) και είναι γένους θυληκου, "QUEEN" από το (QONNEW) Κοννέω.... θυληκο όνομα έχει και η Γή, (Γή) από το Κοννέω και η Κνωσός κάθε γράμμα όπως είπατε και ένας Κωδικός το κόππα (Q ) ομοιάζει με τον ουρανό που ρέει προς τα κάτω το φως της Κνώσωες (γνώσεως)....
      Υγιεία να εχεται παππού Βασίλη

      Διαγραφή
  6. Αγαπητέ Παντελή.
    Το σημαντικό είναι το ότι είμαστε στην ίδια συχνότητα και κοούμε τον ίδιο σταθμό.
    Σε συγχαίρω για το ενδιαφέρον σου για την Γλώσσα μας. Μπορώ να σου δώσω ικανοποιητικές απαντήσεις, αλλά μόνο ιδιωτικά.
    Θα χαρώ πολύ αν πάρω μύνημά σου στην διεύθυνση vasilisspanos6@gmail.com
    Σωστά με διορθώνεις για το Αχιλλεύς. Λάβε υπό όψιν σου ότι είμαι ογδοντάρης. Και ένα μυαλό τι να σου κάνει....χειμώνα - καλοκαίρι. Πάλι καλά που μπορώ και γράφω.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  7. Επανετυμολόγηση του "άναξ"
    Η λέξις άναξ δεν είναι κύριο όνομα, αλλά επίθετο όπως όλα τα ονόματα της μυθολογίας.(Πελασγός, Αχιλλεύς, Ελένη, Ίλος, Πρίαμος και άλλα πόλά)

    άναξ -άνακς =αυτός που δεν είναι παντελώς - τελείως ακτήμων

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  8. Διόρθωση προηγηθέντος σχολίου ετυμολόγηση του "άναξ"
    Από βιασύνη το "Ελλένη" γράφτηκε ως "Ελένη". Ας γίνει διόρθωση.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  9. This information is really amazing, thanks for sharing. Looking for more post from you.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  10. Your post is very nice. Wish to see much more like. Thanks for sharing your information.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  11. Είμαι ο Βασίλης Σπανός συντάκτης των σχολίων για «άναξ» και «Βασιλεύς»
    Σας ευχαριστώ για τα καλά σας λόγια. Σήμερα θα ετυμολογήσουμε το όνομα Ελένη.
    Κατά φθόγκο σημαίνει:
    «Αυτή η σημαντική γυναίκα η οποία ενώ ζούσε ελεύθερη στον τόπο της, κάποια στιγμή απήχθη και μεταφέρθηκε σε άλλον τόπο». Εκείνη την εποχή το να αιχμαλωτιστεί κάποια γυναίκα και να απαχθεί, ήταν σύνηθες γεγονός. Έτσι κάθε γυναίκα που της συνέβαινε αυτό, την αποκαλούσαν Ελένη. Σήμερα την Ωραία Ελένη, σήμερα θα την λέγαμε «ωραία αιχμάλωτη». Και λογικά δεν θα την αποκαλούσαν έτσι οι συμπατριώτες της, αλλά οι Τρώες , προς διάκριση από τις υπόλοιπες «ωραίες» της Τροίας.

    ΑπάντησηΔιαγραφή

Δημοσίευση σχολίου