Αμοιβαιότητα και ευεργεσία στην αρχαία πολιτική


Η κεντρικότητα της αμοιβαιότητας στον Όμηρο και την αρχαϊκή Ελλάδα έχει τονιστεί από πολλές μελέτες. Τo χαρακτηριστικό επεισόδιο Γλαύκου-Διομήδη (Ζ 119-231) δείχνει ότι στο πλαίσιο της ξενίας οι δύο πλευρές πρέπει να είναι πιο πιστές στις διαπροσωπικές τους σχέσεις παρά στην κοινότητα. Αυτού του είδους η αμοιβαιότητα χρησιμοποιήθηκε στην αρχαϊκή εποχή από την αριστοκρατία για τη δημιουργία ενός διεθνούς δικτύου που στήριζε τη δύναμή της. Ανατολίτες βασιλείς, Έλληνες αριστοκράτες και τύραννοι θεωρούσαν την αμοιβαιότητα ως ένα είδος διπλωματικών σχέσεων (πβ. Ηρόδ. 6.125, Αριστοτ., Αθ. πολ. 15.2-3, Αιλ., Ποικ. ιστ. 4.27.1-4 κ.α.). Για τις αριστοκρατικές ή μοναρχικού τύπου κυβερνήσεις οι διακρατικές σχέσεις ήταν διαπροσωπικές σχέσεις μεταξύ μελών της ελίτ. Οι ελληνικές διακρατικές σχέσεις τον 5ο και 4ο αιώνα ακολουθούσαν τα μοτίβα της αριστοκρατικής αμοιβαιότητας προηγούμενων εποχών. Λ.χ. οι Κορίνθιοι στο Θουκ. 1.40.5, 41.2 επικαλούνται τη βοήθεια που προσέφεραν παλιά στους Αθηναίους, για να τους βοηθήσουν οι τελευταίοι στη διαμάχη τους με τους Κερκυραίους. Οι Σπαρτιάτες συμμαχούν με τον Κροίσο (Ηρόδ. 1.69) ως αντίχαρη για κάποια προηγούμενη ευεργεσία του.
Ειδικά οι Αθηναίοι παρουσιάζονται συχνά να επικαλούνται παλαιότερες ευεργετικές πράξεις τους, για να διεκδικήσουν από τους άλλους ανάλογες ανταποδόσεις στο παρόν. Στην Αθήνα, με την πρόσβαση κάθε πολίτη στην άσκηση εξουσίας στην εσωτερική και εξωτερική πολιτική, το να ασκεί κανείς εξωτερική πολιτική στη βάση προσωπικών σχέσεων αντιμετωπιζόταν ως ενίσχυση της δύναμης των αριστοκρατών. Εντούτοις οι Αθηναίοι αντικατέστησαν εν μέρει την έννοια της αμοιβαιότητας στις διεθνείς σχέσεις με την έννοια της αναγνώρισης της ευεργεσίας: προβλήθηκε έτσι η αρχή της βοήθειας προς τον αδύναμο και τον βασανισμένο και έγινε χαρακτηριστικό μοτίβο της αθηναϊκής διπλωματικής ρητορικής. Αυτό έδινε το ηθικό προβάδισμα στους Αθηναίους. Λ.χ. στο Θουκ. 5.89.1 διεκδικούν την ηγεμονία επί τη βάση της νίκης τους εναντίον των Περσών υπέρ όλων των Ελλήνων. Στο εσωτερικό της πόλης, από την άλλη, οι διαπροσωπικές σχέσεις μεταξύ αριστοκρατών αντικαθίστανται από την οικείωση του δήμου που επιζητούν οι πολιτικοί, μια σχέση που έχει τις κυριότερες όψεις της παλιάς αριστοκρατικής ανταποδοτικής σχέσης. Βλ. λ.χ. το θεσμό των λειτουργιών: οι λειτουργίες ήταν ένα μέσο για την ειρηνική συνύπαρξη πλουσίων-μάζας σε μια σχέση αμοιβαίας ανταπόδοσης πλούτου με αισθήματα ευγνωμοσύνης και πολιτικής υποστήριξης: ο Κίμων έλεγχε το δήμο ασκώντας του ένα είδος προσωπικής πατρωνίας. Ο Θεμιστοκλής είχε απαθανατίσει τη νίκη του ως χορηγός με ένα πινάκιον που περιλάμβανε τα ονόματα του νικητή ποιητή και του άρχοντα (Πλούτ., Θεμ. 5.6, Αριστοτ., Πολ. 1341α35). Αυτό δεν αναιρεί το γεγονός ότι οι αριστοκρατικές τάξεις εν μέρει χρησιμοποίησαν τις λειτουργίες ως μέσο για την καταπολέμηση του δημοκρατικού εξισωτισμού, αφού μέσα απ’ αυτές διακρίνονταν οι ίδιοι. Ωστόσο πρέπει να τονιστεί ότι o δήμος ασκούσε τον έλεγχο στη διευθέτηση των σχέσεων αμοιβαιότητας, αφού αυτός ήταν που όριζε κάθε φορά το όριο επίδειξης των δυνατών (βλ. λ.χ. ήδη τους νόμους του Σόλωνα για τα έξοδα των κηδειών που λειτούργησαν ως πρότυπο για άλλους ανάλογους μεταγενέστερους νόμους).  

Σχόλια