Ερμής
Στο
επικό αυτό ποίημα, το οποίο απλωνόταν σε 1600 στίχους, ο Ερατοσθένης
αξιοποιούσε παλιές μυθικές αφηγήσεις για τη γέννηση και την πρόωρη ευφυΐα και
ευρηματικότητα του θεού Ερμή, οι οποίες αναπτύσσονταν στον γνωστό ομηρικό ύμνο
για το θεό. Τις αφηγήσεις αυτές τις συνδύαζε με την κοσμολογία του Τίμαιου του Πλάτωνα και τη
γεωγραφία. Ο θεός Ερμής ανέβαινε στον ουρανό, στις ουράνιες σφαίρες των
πλανητών, όπου γινόταν και ο ίδιος μια από αυτές. Ο θεός διαπίστωνε την αρμονία
τους και την ταύτισή τους με την αρμονία της λύρας που είχε εφεύρει ο ίδιος.
Επιπλέον επισκοπούσε τις πέντε γεωγραφικές ζώνες στις οποίες διαιρούνταν η
ευρισκόμενη, σύμφωνα με τη γεωγραφία του Ερατοσθένη, στο κέντρο του σύμπαντος
γη.
α.
(Ρowell
59, 1)
(Σ Ιλ.
Ω 24 –για τον Ερμή): ...κάποτε μάλιστα,
κι ενώ η μητέρα του (Μαία) με τις αδερφές της έκαναν μπάνιο, αυτός δίχως να
γίνει αντιληπτός τους πήρε τα ρούχα τους. Κι εκείνες, έτσι που ήταν γυμνές, δεν
ήξεραν τι να κάνουν. Κι αφού προξένησε
γέλιο μ' αυτή του τη πράξη ο Ερμής, τους επέστρεψε τα ρούχα. Έκλεψε επιπλέον
και τα βόδια του Απόλλωνα. Η ιστορία βρίσκεται στον Ερατοσθένη.
β. (Ρ 60, 7 + Ρ 59, 6) [1]
Κι
εκείνες πέραν του Αρύαντα, [2] στις εκβολές του ποταμού,
στου Λάδωνος το ρεύμα...
γ. (Ρ 60, 12) [3]
Άφησαν
πίσω την ψαριά, γύλους[4] ακόμη ζωντανούς,
μπαρμπούνια
με γενειάδα, σκούρες πέρκες,
γοργή
τσιπούρα χρυσοφρύδα, ψάρι ιερό.
γ. (Ρ 59, 2)
(Αχιλλ.
Τάτ., Εισαγωγή εις Άρατον απ. 24):
Για αυτό το θέμα[5]
ο Ερατοσθένης λέει με τρόπο πιο μυθολογικό στους Καταστερισμούς του ότι ο κύκλος του Γαλαξία έγινε από το γάλα της
Ήρας. Γιατί, όταν ο Ηρακλής ήταν ακόμη βρέφος, τράβηξε το μαστό της Ήρας
δυνατότερα απ' ό,τι έπρεπε και εκείνη αντέδρασε με αντίθετη κίνηση, με
αποτέλεσμα να χυθεί έτσι το γάλα της και να γίνει ο κύκλος του Γαλαξία, όταν
έπηξε το γάλα. Το ίδιο πράγμα λέει ο Ερατοσθένης ότι συνέβη και στην περίπτωση
του Ερμή, δηλαδή ότι ο Ερμής ήταν που τράβηξε το μαστό της Ήρας.
(Υγίν.,
Astron.
2,
43, 1): Ο Ερατοσθένης λέει στον Ερμή του ότι
όταν ο Ερμής ήταν παιδί, η Ήρα εν αγνοία της του έδωσε γάλα. Όταν όμως
αντιλήφθηκε ότι ήταν παιδί της Μαίας, τον έσπρωξε από κοντά της, με αποτέλεσμα
η λάμψη του χυμένου γάλακτος να φανεί ανάμεσα στα άστρα.
δ. (Ρ 61, 13)
(Θέων
Σμ., Των κατά μαθ. χρησ. p. 142 Hill): Ο Ερατοσθένης την αρμονία που παράγεται
εξαιτίας της περιστροφής των άστρων την παρουσιάζει με τρόπο παραπλήσιο.
Παρουσιάζει όμως διαφορετικά τη σειρά των πλανητών και λέει ότι ο Ήλιος είναι
που περιστρέφεται δεύτερος μετά τη Σελήνη πάνω από τη Γη. Λέει, δηλαδή, ότι ο
Ερμής όταν ήταν νέος ακόμη, αφού έφτιαξε τη λύρα, κατόπιν ανέβηκε στον ουρανό για πρώτη φορά,
και προσπερνώντας τους λεγόμενους πλανήτες θαύμασε την αρμονία που παράγεται
από την ορμή της περιφοράς τους, διότι ήταν όμοια με την αρμονία της λύρας που
είχε κατασκευάσει ο ίδιος... Στα ποιήματά του ο άνθρωπος αυτός (δηλ. ο
Ερατοσθένης) φαίνεται να αφήνει τη Γη ακίνητη και να αποδίδει οκτώ ήχους στις
επτά σφαίρες των πλανητών, που βρίσκονται κάτω από τη σφαίρα των απλανών,
κινώντας τις όλες γύρω από τη Γη και κάνοντας τη λύρα οκτάχορδη στη διαπασών
συμφωνία.
(Χαλκίδιος,
Comment.
in
Plat.
Tim.c 73 Wrobel:) Αυτόν (δηλ. τον Αλέξανδρο το
Μιλήσιο) ακολουθώντας ο Ερατοσθένης παραδέχτηκε ότι πράγματι με την κίνησή των
άστρων παράγονται μουσικοί ήχοι, είπε όμως ότι η σειρά της τοποθέτησής των
πλανητών είναι διαφορετική. Πράγματι, αμέσως μετά τη Σελήνη έδωσε τη δεύτερη
θέση αναφορικά με την απόσταση από τη Γη στον Ήλιο, αφηγούμενος με τρόπο μυθικό
ότι ο Ερμής, ο οποίος μόλις είχε εφεύρει τη λύρα, καθώς ανέβαινε στον ουρανό,
περνώντας για πρώτη φορά από τα μέρη, τα οποία με την κίνηση των πλανητών
αντηχούν με ρυθμό μουσικό παρόμοιο με της λύρας που ο ίδιος επινόησε, ένιωσε
θαυμασμό, επειδή η εικόνα του οργάνου που εφεύρε ο ίδιος επαναλαμβανόταν επίσης
και στη διευθέτηση των άστρων, διευθέτηση η οποία ήταν πηγή αρμονίας. Έτσι
σκέφτηκε ότι πρώτος από τη Γη διέρχεται ο κύκλος της Σελήνης, πάνω απ' αυτόν
υπέρκειται ο κύκλος του Ήλιου, κατόπιν του Στίλβοντος Ερμή και των υπόλοιπων
πλανητών μαζί με την ακρότατη και έξοχη σφαίρα των απλανών.
ε. (Ρ 62, 16 )
Απ’
την άκρη της σφαίρας του κόσμου την[6] αντίκρισε[7]
στη μέση όλου του
ουρανού να στέκει, γύρω σε άξονα προσαρμοσμένη.
Και ζώνες πέντε την
κυκλώνανε κουλουριασμένες. [8]
Οι δυο ήταν πιο
σκοτεινές κι απ' το γλαυκό τον κύανο, [9]
η μια ξερή και
κόκκινη έμοιαζε απ’ τη φωτιά. [10]
Αυτή στη μέση ήταν,
καιγόταν όλη περισσά,
καθώς τη χτύπαγε
ολόγυρα θέρμη φλογισμένη,
έτσι που κάτω απ' τον
Σείριο απλώνεται
και πάντα καυτές
ακτίνες την πυρώνουν.
Άλλες δυο απλώνονταν
γύρω απ' τους πόλους
πάντοτε παγωμένες,
πάντοτε υγρές απ' τα νερά.
Όχι νερό, μα πάγος
καθαυτός από τον ουρανό απλώνεται,
καλύπτεται η γη κι
ολόγυρα γεννιέται ψύχος.
Αυτά τα μέρη είναι
χέρσα...
...κι άβατα για τον
άνθρωπο.
Οι άλλες δυο, που
απέναντι η μια στην άλλη είναι,
μεταξύ του νερού του
παγωμένου και της ζέστης,
εύκρατες είναι και οι
δυο κι αυξάνουν πλούσιο
τον καρπό της
Δήμητρας της Ελευσίνιας.
Σ' αυτές άνθρωποι
αντίποδες μένουν.[11]
[1] Τα δύο αυτά
αποσπάσματα κάνουν λόγο για ποτάμια της Αρκαδίας και φαίνεται ν' ανήκουν στην
ίδια σκηνή με το προηγούμενο απόσπασμα για τη μητέρα του Ερμή και τις αδερφές
της. Η περιοχή της Αρκαδίας είναι το μέρος, όπου γεννήθηκε ο θεός και ήταν
λογικό εκεί να εκτυλίσσεται το πρώτο μέρος του ποιήματος.
[2] Άγνωστος από
αλλού ποταμός. Ίσως ταυτίζεται με τον Αροάνιο, ποταμό της Αρκαδίας, που χυνόταν
στο Λάδωνα (Παυσ. 8, 14, 3).
[3] Αθήν. 7, 284D. Δεν είναι σαφές πού αναφέρεται το απόσπασμα. Μια
καλή σκέψη είναι ότι αφορά κάποια εξαίσια ψάρια του ποταμού Αροάνιου, οπότε θα
συνδέετε με τα προηγούμενα αποσπάσματα σε μια σκηνή.
[4] Μικρά
πολύχρωμα ψάρια που παρουσιάζουν ερμαφροδιτισμό.
[5] Δηλ. για το
σχηματισμό του Γαλαξία.
[6] Τη γη, η
οποία σύμφωνα με τον Ερατοσθένη ήταν στο κέντρο του κόσμου.
[7] Ο Ερμής. Η
εικόνα που υποβάλλεται είναι η ακόλουθη: ο Ερμής από την εξώτερη σφαίρα όπου
είχε μεταβεί, αντικρίζει τη γη στη μέση του ουρανού, δηλ. στο κέντρο του
κόσμου, να γυρνά γύρω από τον άξονά της.
[8] Πρόκειται για
τις γεωγραφικές ζώνες.
[9] Πρόκειται για
τις εύκρατες ζώνες, οι οποίες αναφέρονται ξανά στο τέλος του αποσπάσματος ως
τόποι διαμονής των ανθρώπων.
[10] Η τροπική
ζώνη στον Ισημερινό.
[11] Δηλ.
άνθρωποι, οι οποίοι μένουν σε εκ διαμέτρου αντίθετα σημεία της γήινης σφαίρας,
ώστε αν προεκτείνουμε μια νοητή ευθεία από τα πόδια του ενός, αυτή να καταλήγει
στα πόδια του άλλου.