Ο
Αλέξανδρος ο Εφέσιος υπήρξε ρήτορας, πολιτικός, ιστορικός (έγραψε ιστορία των
πολέμων της Ρώμης με τους Μαρσούς) και επικός ποιητής στα ίχνη της διδακτικής
παράδοσης του Ησίοδου. Ήταν σύγχρονος του Κικέρωνα, ο οποίος άσκησε δυσμενή
κριτική σε βάρος των έργων του Αλέξανδρου, όταν τα ανέγνωσε το 59 π.Χ. (Att.
2,
22, 7) Έγραψε Φαινόμενα, είδος
αστρονομικού ποιήματος, καθώς και ένα γεωγραφικό ποίημα που διαιρούνταν σε τρία
τμήματα, για την Ευρώπη, την Ασία και την Αφρική.
(Στράβων 14, 1, 25): «Και
ο Ιππώναξ ο ποιητής είναι από την Έφεσο και ο Παρράσιος ο ζωγράφος και ο
Απελλής, ενώ από τους νεότερους ο ρήτορας Αλέξανδρος, τον οποίον αποκάλεσαν Λύχνο. Αυτός υπήρξε και πολιτικός και
συνέγραψε ιστορία και επικά ποιήματα άφησε πίσω του, στα οποία και τα ουράνια
φαινόμενα εξέθεσε και περιέγραψε τη γεωγραφία των ηπείρων, εκδίδοντας ξεχωριστό
ποίημα για την κάθε περίπτωση».
Φαινόμενα
Από το ποίημα
αυτό έχουμε ένα αρκετά εκτεταμένο απόσπασμα που διαφύλαξε ο Θέων ο Σμυρναίος
και στο οποίο υπάρχει περιγραφή της αρμονίας των ουρανίων σφαιρών, ένα θέμα που
ξαναβρίσκουμε στον Ερμή του
Ερατοσθένη, τον οποίο άλλωστε ο Αλέξανδρος προσπαθούσε να μιμηθεί. Πρότυπο του
Αλέξανδρου μπορεί να υπήρξε και κάποιο ψευδοπυθαγόρειο αστρονομικό σύγγραμμα
της ελληνιστικής εποχής, στο οποίο ίσως έπαιρνε οριστική μορφή η ιδέα ότι η
μουσική των σφαιρών είναι ο φορέας του ήχου των ουρανίων σωμάτων και εξαρτάται
από την απόσταση των πλανητών από το υποτιθέμενο κέντρο, τη γη. Γεγονός είναι
ότι ο Αλέξανδρος φαίνεται από το απόσπασμα να αγνοεί βασικές παραμέτρους της
αρχαίας μουσικής θεωρίας, με αποτέλεσμα να υποπίπτει σε λάθη και ανακρίβειες,
οι οποίες προκαλούν την καταλυτική κριτική του Θέωνος.
(Θέων
Σμ. 138, 9 Hiller):
Η κατά τόπο θέση και τάξη των σφαιρών ή κύκλων, στους οποίους τοποθετημένοι
περιφέρονται οι πλανήτες, θεωρείται από μερικούς Πυθαγορείους η ακόλουθη: πιο
κοντά στη γη απ' όλους είναι ο κύκλος της Σελήνης, δεύτερος πάνω απ' αυτόν
είναι του Ερμή, μετά της Αφροδίτης, τέταρτος του Ήλιου, κατόπιν του Άρη, μετά
του Δία, ενώ τελευταίος και εγγύτερος στους απλανείς αστέρες είναι ο κύκλος του
Κρόνου. Αυτοί θέλουν τον κύκλο του Ήλιου να είναι στη μέση των πλανητών, διότι
είναι ο ηγεμονικότερος όλων και κάτι σαν καρδιά του παντός. Τα δηλώνει αυτά και
ο Αλέξανδρος ο Αιτωλός, [1]
λέγοντας
τα εξής:
Ψηλά ο ένας πλανήτης πάνω απ' τον άλλο έλαχε
κύκλο να έχει:
πιο
κοντά απ' όλους στη γη η θεία Σελήνη,
δεύτερος
πάλι ο Στίλβων, [2] ο κύκλος του Ερμή
που της χελώνας το
καύκαλο δούλεψε, [3]
και
μετά απ' αυτόν ο φωτεινότατος είναι Φωσφόρος της Αφροδίτης,
τέταρτος
από πάνω στα άλογά του γυρνάει ο Ήλιος,
πέμπτος
πάλι ο Πυρόεις του γεμάτου με αίματα Θράκιου Άρη,
έκτος
ο Φαέθων στέκεται του Δία αστέρι λαμπρό,
έβδομος
πάλι υπάρχει ο Φαίνων του Κρόνου στα άστρα κοντά.
Κι όλοι τους μία
αρμονία ξεχύνουν
ταιριαστή με τους
φθόγγους της επτάτονης λύρας,
ο καθένας και σε άλλο
διάστημα. [4]
Γιατί και αυτό είναι Πυθαγόρειο, δηλαδή ότι η δομή
του κόσμου αποτελεί μια αρμονία και ότι τα ουράνια σώματα έχουν αποστάσεις
σύμφωνες με τους λόγους των εναρμόνιων και σύντονων φθόγγων, και ότι παράγουν, στη
ρύμη και την ταχύτητα της φοράς τους, φθόγγους εναρμόνιους και σύντονους. Γι'
αυτό λέει παρακάτω ο Αλέξανδρος:
Και
η γη λοιπόν υπάτη [5] και βαριά κατοικεί στο κέντρο.
Των
απλανών η σφαίρα έγινε η συνημμένη νήτη. [6]
Των
πλανητών τη μέση θέση πήρε ο Ήλιος. [7]
Πέρα
απ' αυτόν για μια τετάρτη[8] κύκλος υπάρχει ψυχρός.
Εκείνου
ένα ημιτόνιο αφήνει ο Φαίνων χαλαρός,
κι
αυτού τόσο ο Φαέθων, όσο και το δυνατό αστέρι του Άρη.
Κι
ο Ήλιος που τέρπει τους θνητούς κάτω απ' αυτούς τόνο κρατάει.
Ενώ
η Αφροδίτη απ' τη λαμπρότητα του Ήλιου
τριημιτόνιο. [9]
Ημιτόνιο
κάτω απ' αυτήν ο Στίλβων του Ερμή περιφέρεται,
όσο
και η Σελήνη η μολυσμένη στην περίπλοκη φύση της.
Η
Γη έλαχε απόσταση διαστήματος πέμπτης[10]
απ' το κέντρο του
Ήλιου.
Και είναι η ίδια
πεντάζωνη απ' τον αέρα ως τη φλογισμένη φωτιά,
φτιαγμένη
από ακτίνες πυρός και πάχνες κρύες,
και
του ουρανού του εξάτονου κρατά η ίδια τη διαπασών.
Τέτοια
Σειρήνα[11] έφτιαξε ο Ερμής, του Δία ο γιος,
κιθάρα
επτάτονη, εικόνα του θεοβούλητου κόσμου.
Σ'
αυτούς τους στίχους τη διάταξη των σφαιρών την παρέθεσε όπως επιθυμούσε, ενώ
τις αποστάσεις τους και σχεδόν όλα τα άλλα φαίνεται να τα έκανε στην τύχη. Γιατί
ενώ λέει ότι ο Ερμής έφτιαξε την επτάχορδη λύρα ως εικόνα του κόσμου, αρμοσμένη
στη διαπασών συμφωνία, παριστάνει το όλο εννεάχορδο, περιέχοντας όμως μόνο έξι
φθόγγους. Και το φθόγγο της υπάτης αποδίδει
στη Γη, γιατί είναι η πιο βαριά απ' όλους. Κι όμως αυτή που είναι ακίνητη στο
μέσο, δεν παράγει κανένα φθόγγο. Το φθόγγο της συνημμένης νήτης τον αποδίδει στη σφαίρα των απλανών... Στο ενδιάμεσο
τοποθετεί τους φθόγγους των πλανητών. Στον Ήλιο αποδίδει πάλι το φθόγγο της μέσης, τη στιγμή που η υπάτη ούτε απέχει μια πέμπτη από τη μέση, αλλά μια τετάρτη, ούτε μια
διαπασών (=ογδόη) από τη νήτη τη συνημμένη, αλλά από τη διαζευγμένη νήτη. Επίσης το σύστημά του
στο σύνολο δεν ταιριάζει ούτε με τη διατονικό
γένος.[12]
Γιατί
ούτε τριημιτόνιο ασύνθετο, ούτε περισσότερα του ενός ημιτόνια στη σειρά
ψάλλονται σ' αυτό το μουσικό γένος. Ούτε ταιριάζει όμως με το χρωματικό γένος.[13]
Γιατί
στο χρωματικό μουσικό γένος δε
μελοποιείται τόνος ασύνθετος... Και το να βάζεις περισσότερα από δύο ημιτόνια
στη σειρά δεν είναι καθόλου μελωδικό. Όμως αυτά είναι άγνωστα σε όσους δεν
έχουν μυηθεί στη μουσική.
[Σταύρος Γκιργκένης]
[1] Ο Θέων
αποκαλεί τον Αλέξανδρο «Αιτωλό» προφανώς από παραδρομή, διότι όλες οι
άλλες πηγές που παραδίδουν τμήματα του αποσπάσματος αναφέρουν ως συγγραφέα του
τον Αλέξανδρο τον Εφέσιο.
[2] Άλλο όνομα
του πλανήτη Ερμή. Βλ. και παρακάτω Φωσφόρος
= Αφροδίτη, Πυρόεις = Άρης κ.τ.λ.
[3] Για να
φτιάξει τη λύρα του.
[4] Ενν. μουσικό
διάστημα.
[5] Τόσο ο όρος υπάτη, όσο και οι όροι νήτη και μέση που αναφέρονται παρακάτω, προέρχονται από το πεδίο της αρχαίας
μουσικής θεωρίας. Αναφέρονται βασικά στις χορδές της λύρας, πέρασαν όμως και
στους αντίστοιχους φθόγγους. Οι ονομασίες σχετίζονται με τον τρόπο με τον οποίο
κρατούσαν τη λύρα και πρέπει να προέρχονται από ένα τρόπο λαβής του οργάνου,
όπου η χαμηλότερη τονικά χορδή (= υπάτη)
είναι η κοντινότερη στο σώμα. Κι αυτό διότι, όπως αναφέρει ο Αριστείδης
Κοϊντιλιανός (1, 6), οι ηλικιωμένοι συνήθιζαν να ονομάζουν τον πρώτο ύπατον και τον τελευταίο νέατον. Υπάτη λοιπόν είναι ο υψηλότερος φθόγγος, ο οποίος παράγεται από τη
χορδή με το χαμηλότερο τονικό ύψος.
[6] Νήτη είναι η υψηλότερη χορδή, η οποία
παράγει το χαμηλότερο φθόγγο. Η νήτη λεγόταν συνημμένη ή συνηθέστερα νήτη
συνημμένων, όταν από ένα σύστημα δύο τετραχόρδων ο τελευταίος φθόγγος του
ενός ήταν ο αρχικός φθόγγος του άλλου. Αντίθετα
νήτη διαζευγμένων έχουμε όταν
στο σύστημα των δύο τετραχόρδων ο πρώτος φθόγγος του ενός ήταν κατά ένα τόνο
βαρύτερος από τον τελευταίο φθόγγο του άλλου.
[7] Γι' αυτό και
παράγει το μέσο φθόγγο (= μέση).
[8] Διάστημα
τεσσάρων διαδοχικών φθόγγων.
[9] Μουσικό
διάστημα που ισούται με ένα τόνο συν ένα ημιτόνιο.
[10] Μουσικό
διάστημα πέντε διαδοχικών φθόγγων.
[11] Μυθικά όντα
γνωστά για τη μελωδικότητα της φωνής τους. Οι
(οκτώ) Σειρήνες παριστάνουν κατά των Πλάτωνα (Πολιτεία 617C) την αρμονία των σφαιρών.
[12] Θέων Σμ. 54,
6: «το μουσικό σύστημα που ψάλθηκε μ' αυτόν
τον τρόπο λέγεται τετράχορδο και αποτελείται από τρία διαστήματα, ημιτόνιο και
τόνο και τόνο, και από τέσσερις φθόγγους, από τους οποίους οι ακραίοι, δηλαδή ο
πιο βαρύς και ο πιο οξύς, παράγουν ευθύς τη συμφωνία που είπαμε ότι λέγεται δια τεσσάρων, η οποία αποτελείται από
δύο τόνους και ένα ημιτόνιο. Αυτό το γένος της μελωδία καλείται διατονικό...».
[13] Θέων Σμ. 55,
4: «Επομένως η μελωδία αυτή αποτελείται από
ένα ημιτόνιο και ένα ημιτόνιο και ένα ασύνθετο τριημιτόνιο. Και το γένος πάλι
αυτό της μελωδίας καλείται χρωματικό...».
Το τρίτο γένος της αρχαίας μουσικής ήταν το εναρμόνιο:
δίεση - δίεση - δίτονο.