Δημιουργώντας τάξη από το μίασμα του αίματος: τρεις αρχαιοελληνικές ιστορίες

      Διόδωρος Σικελιώτης 5.58.4 κ.εξ.:

μετὰ δὲ ταῦτα τῆς Ροδίας γῆς ἀνείσης ὄφεις ὑπερμεγέθεις συνέβη πολλοὺς τῶν ἐγχωρίων ὑπὸ τῶν ὄφεων διαφθαρῆναι· διόπερ οἱ περιλειφθέντες ἔπεμψαν εἰς Δῆλον τοὺς ἐπερωτήσοντας τὸν θεὸν περὶ τῆς τῶν κακῶν ἀπαλλαγῆς. τοῦ δ΄ Ἀπόλλωνος προστάξαντος αὐτοῖς παραλαβεῖν Φόρβαντα μετὰ τῶν συνακολουθούντων αὐτῷ͵ καὶ μετὰ τούτων κατοικεῖν τὴν Ρόδον· οὗτος δ΄ ἦν υἱὸς μὲν Λαπίθου͵ διέτριβε δὲ περὶ Θετταλίαν μετὰ πλειόνων͵ ζητῶν χώραν εἰς κατοίκησιν· τῶν δὲ Ροδίων μεταπεμψαμένων αὐτὸν κατὰ τὴν μαντείαν καὶ μεταδόντων τῆς χώρας͵ ὁ μὲν Φόρβας ἀνεῖλε τοὺς ὄφεις͵ καὶ τὴν νῆσον ἐλευθερώσας τοῦ φόβου͵ κατῳκησεν ἐν τῇ Ροδίᾳ͵ γενόμενος δὲ καὶ τἄλλα ἀνὴρ ἀγαθὸς ἔσχε τιμὰς ἡρωικὰς μετὰ τὴν τελευτήν.

«Αργότερα η γη της Ρόδου γέννησε φίδια υπερμεγέθη και συνέβη πολλοί ντόπιοι να πεθάνουν από αυτά. Έτσι όσοι επιβίωσαν έστειλαν στη Δήλο ανθρώπους για να ρωτήσουν τον θεό με ποιο τρόπο θα απαλλαγούν από τη συμφορά. Ο Απόλλων τους πρόσταξε να παραλάβουν τον Φόρβαντα και τους ακολούθους του και μαζί μ’ αυτούς να κατοικήσουν τη Ρόδο. Ο Φόρβας αυτός ήταν γιος του Λαπίθη και περιπλανιόταν στη Θεσσαλία μαζί με περισσό κόσμο, αναζητώντας τόπο για να κατοικήσει. Καθώς οι Ρόδιοι έστειλαν και τον φώναξαν σύμφωνα με τη μαντεία και του παρέδωσαν τη χώρα, ο Φόρβας εξόντωσε τα φίδια, ελευθέρωσε το νησί από το φόβο και κατοίκησε στη ροδιακή γη. Επειδή υπήρξε και ως προς τα υπόλοιπα άνδρας αγαθός, μετά το θάνατό του έλαβε τιμές ήρωα (από τους Ροδίους)».

       Αισχύλος, Ικέτιδες 260-270

αὐτῆς δὲ χώρας Ἀπίας πέδον τόδε

πάλαι κέκληται φωτὸς ἰατροῦ χάριν.

Ἆπις γὰρ ἐλθὼν ἐκ πέρας Ναυπακτίας

ἰατρόμαντις παῖς Ἀπόλλωνος χθόνα

τήνδ΄ ἐκκαθαίρει κνωδάλων βροτοφθόρων͵

τὰ δὴ παλαιῶν αἱμάτων μιάσμασι

χρανθεῖσ΄ ἀνῆκε γαῖα  ἄμαχα μηνίματα 

δρακονθόμιλον δυσμενῆ ξυνοικίαν.

τούτων ἄκη τομαῖα καὶ λυτήρια

πράξας ἀμέμπτως Ἆπις Ἀργείᾳ χθονὶ

μνήμην τότ΄ ἀντίμισθον ηὕρετ΄ ἐν λιταῖς.

«Αυτής της χώρας η πεδιάδα τούτη Απία

ονομάστηκε παλιά για χάρη ενός γιατρού.

Γιατί ο Άπις ήρθε απ’ την αντικρινή ακτή της Ναυπακτίας,

γιατρός και μάντης, παιδί του Απόλλωνα, τη γη ετούτη εδώ

να καθαρίσει από τέρατα που τους θνητούς τους φθείρουν.

Αυτά τα γέννησε η γη, βαμμένη με το μίασμα

παλιών αιμάτων, ωσάν ακαταμάχητη όργητα,

πλήθος δρακόντων, εχθρικούς συγκάτοικους.

Γι’ αυτή τη συμφορά τελώντας θεραπείες ιαματικές

και σωστικές και άμεμπτες ο Άπις, στη γη του Άργους

ως αμοιβή βρήκε μνημόνευση στις προσευχές (μας)».

Η ιστορία του Φόρβαντα αποτελεί ένα μυθικό αίτιον αποικισμού. Παρουσιάζει συγκεκριμένη τυπική δομή που μπορεί να συνοψιστεί στα εξής: 1) μια περιοχή ταλαιπωρείται από θηρία (εδώ φίδια) που αναφύει η γη για λόγους εκδίκησης (όμως το αίτιο της οργής της γης δεν αναφέρεται στη συμπυκνωμένη αφήγηση του Διοδώρου). 2) Οι ντόπιοι αδυνατούν να δώσουν μια λύση από μόνοι τους και ο Απόλλωνας, ο οποίος συνδέεται στενά με τον ελληνικό αποικισμό, τους προσφέρει έναν χρησμό. 3) Ένας ξένος είναι σε θέση να φέρει τη θεραπεία του προβλήματος. 4) Σε ανταμοιβή δέχεται ηρωική λατρεία ως νέος αποικιστής της περιοχής (οι ιδρυτές αποικιών, οι οικιστές, θεωρούνταν ιερά πρόσωπα ή επώνυμοι ήρωες).

Η ιστορία του Άπιος από την άλλη δεν αποτελεί εκ πρώτης όψεως αποικιστικό μύθο, αλλά έχει όλα τα χαρακτηριστικά του μύθου του Φόρβαντα: μια περιοχή, το Άργος, ταλαιπωρείται από κνώδαλα, δράκοντες (δρακονθόμιλον), δηλαδή φίδια ή γενικά ερπετά. Τα αναφύει η γη οργισμένη για το εμφύλιο αίμα που χύθηκε παλιά και τη μόλυνε. Τη θεραπεία φέρνει ένας ξένος. Ο Απόλλων εδώ δεν αναφέρεται να δίνει χρησμό, η εμπλοκή του όμως είναι βέβαιη, αφού είναι ο πατέρας του ιατρόμαντη θεραπευτή. Σε ανταμοιβή ο θεραπευτής δέχεται ηρωικές τιμές: τον επικαλούνται στις προσευχές. Μια άλλη ανταμοιβή είναι ότι δίνεται το όνομά του στην περιοχή. Γίνεται επώνυμος ήρωας, όπως οι οικιστές.

Η ιστορία του Άπιος, όπως την αφηγείται ο Αισχύλος, είναι άγνωστη από αλλού και πιθανότατα αποτελεί δική του επινόηση. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι έχει υπόψη του μύθους αποικισμού παρόμοιους με του Φόρβαντα. Ωστόσο φαίνεται να τη «χτίζει» επίσης και με βάση κάποιο ιστορικό πρότυπο από την ιστορία της πόλης του. Νομίζω ότι θυμίζει πολύ την ιστορία του Επιμενίδη. Η Αθήνα υπέφερε από φάσματα που τρόμαζαν τους κατοίκους και από λοιμό. Όλα ήταν αποτέλεσμα του μιάσματος από το Κυλώνειο άγος, δηλαδή συνέπειες ενός παλαιού περιστατικού στο οποίο χύθηκε εμφύλιο αίμα (Επιμενίδου καθαίροντος τὴν Ἀττικὴν ἀνθρωπείῳ αἵματι διά τινα μύση παλαιά, Αθήναιος 13.78). Ο Επιμενίδης κλήθηκε επειγόντως από την Κρήτη στην Αθήνα, μετά από συμβουλή του μαντείου των Δελφών. Ήταν ανάμεσα σε άλλα ιατρός, μάντης, ενώ οι Κρήτες τον τιμούσαν σαν θεό. Τιμάται εξαιρετικά και από τους Αθηναίους. Λειτουργεί ως οικιστής, θεσπίζοντας νόμους, τελετουργίες (Πλούταρχος, Σόλων 12.8-10), ενώ ιδρύει ιερό για τις Σεμνές, τις Ερινύες που τερατόμορφες με φίδια για μαλλιά ταλαιπωρούν τον Ορέστη και απειλούν την Αθήνα στην Ορέστεια, προτού δαμαστούν και μετατραπούν σε Ευμενίδες.

Οι τρεις ιστορίες υποδεικνύουν ένα συνεχές στο φαντασιακό και τη σκέψη των Ελλήνων, καθώς και το ότι γι’ αυτούς μυθικό και ιστορικό γίγνεσθαι δεν διακρίνονται τόσο αυστηρά, όπως στα δικά μας κανονιστικά πρότυπα, αλλά αλληλοπεριχωρούνται, δανείζοντας αφηγηματικά μοτίβα το ένα στο άλλο. Οι τρεις ιστορίες δεν συμπίπτουν ακριβώς, αλλά έχουν κοινά στοιχεία μεταξύ τους. Βοηθούν η μια στην κατανόηση της άλλης. Έτσι λ.χ. ο μη αναφερόμενος λόγος για τα φίδια στη Ρόδο ίσως να είναι το μίασμα από το αίμα κάποιας εμφύλιας σύγκρουσης, όπως στις άλλες δύο περιπτώσεις. Σε κάθε περίπτωση οι ιστορίες αυτού του τύπου φέρουν πάντα μέσα τους το μήνυμα μιας νέας αρχής (πολιτικής, ηθικής, θρησκευτικής), την οποία μπορεί να κάνει μια κοινωνία ακόμη και μετά από την χειρότερη δοκιμασία. Συνεπώς κατά βάθος είναι αισιόδοξες εκδηλώσεις του συλλογικού ασυνείδητου των αρχαίων.