Ευριπίδης, Μελανίππη η Σοφή

Ευριπίδης, Μελανίππη η Σοφή
Ο Ευριπίδης πρέπει να είναι ο πρώτος τραγωδός που αξιοποίησε το μύθο της Μελανίππης και μάλιστα σε δύο έργα του, τη Μελανίππη τη Σοφή και τη Μελανίππη  Δεσμώτιδα (το κάθε έργο ανέπτυσσε διαφορετικά το μύθο).  Και τα δύο έργα έκαναν βαθιά εντύπωση στο αθηναϊκό κοινό, όπως μαρτυρούν λ.χ. οι απηχήσεις τους στον Αριστοφάνη, στο πλατωνικό Συμπόσιο (177 D) ή στον Αριστοτέλη (στην Ποιητική του 1454a). Γενικά και στα δύο έργα φαίνεται ότι υπήρχαν αποκλίσεις από τη θρησκευτική και φιλοσοφική τάξη πραγμάτων που ήταν καθιερωμένη στην Αθήνα. Και τα δύο έργα επίσης διακρίνονταν για το ρητορικό στοιχείο τους, γι’ αυτό ήταν δημοφιλή στην ελληνιστική και ρωμαϊκή εποχή (βλ. λ.χ. την τραγωδία Melanippa του Έννιου).
Η Μελανίππη η Σοφή ανήκει σε μια κατηγορία ευριπίδειων έργων, στα οποία μια κοπέλα αποπλανείται από κάποιον θεό, εκθέτει από φόβο το παιδί ή τα παιδιά της και στη συνέχεια επανασυνδέεται ανέλπιστα μετά από καιρό μαζί τους ή αναγκάζεται να αποκαλύψει την ύπαρξή τους σε μια κρίσιμη στιγμή.  Ο ρομαντικός χαρακτήρας της πλοκής και το αίσιο τέλος του τοποθετούν το έργο μετά το 420 π.Χ., στην ύστερη δημιουργική περίοδο του τραγωδού. 
Υπόθεση: η μάντισσα Ιππώ, θυγατέρα του Κένταυρου Χείρωνα, γέννησε στον Αίολο, γιο του Έλληνα, τη Μελανίππη. Στη διάρκεια της εξορίας τού Αιόλου για έναν χρόνο εξαιτίας ενός ακούσιου φόνου, η εξαιρετικής ομορφιάς Μελανίππη
ενώθηκε ερωτικά με τον Ποσειδώνα και του γέννησε δίδυμα, τον Αίολο και τον Βοιωτό. Ο Ποσειδώνας συμβούλευσε τη Μελανίππη να αποκρύψει το γεγονός από τον Αίολο, κρύβοντας τα μωρά σε έναν στάβλο. Η καθαυτό πλοκή ξεκινά με έναν πρόλογο της ίδια της Μελανίππης. Στην πάροδο εμφανιζόταν ο χορός του έργου, ο οποίος αποτελούνταν πιθανώς από εκλεκτούς άνδρες του βασιλείου που έχουν συγκεντρωθεί μπροστά στο παλάτι, για να υποδεχτούν τον βασιλιά, που επιστρέφει από την ετήσια εξορία του, και να τον επαινέσουν για την καταγωγή και την εκτέλεση του καθήκοντός του. Η Μελανίππη, παρούσα κι αυτή στην υποδοχή, χαιρετά τον πατέρα της και μπαίνει στο παλάτι γεμάτη αγωνία για το μυστικό της. Αμέσως μετά ο Αίολος μαθαίνει από δύο βοσκούς ότι δύο παιδιά βρέθηκαν στον στάβλο να τα θηλάζουν οι αγελάδες. Βρισκόμενος σε αμηχανία ο Αίολος ζητά τη συμβουλή του πατέρα του Έλληνα και στέλνει τους βοσκούς να τον φωνάξουν. Ο Έλληνας, όταν εμφανίζεται, θεωρεί τα παιδιά κακό οιωνό, ως βουγενῆ τέρατα (τερατογένεση βοδιού με μορφή ανθρώπου), μια θεϊκή τιμωρία για το φόνο που διέπραξε ο Αίολος, και προτείνει να τα κάψουν. Ο Αίολος στην αρχή διαφωνεί, θεωρώντας ξεμωραμένο τον πατέρα του, αλλά η επιμονή του Έλληνα τελικά τον πείθει. Διατάζει τη Μελανίππη να ετοιμάσει τα παιδιά για τη θυσία. Η Μελανίππη φέρνει στολισμένα για θυσία τα μωρά, αλλά εκφωνεί μια ρήση απορρίπτοντας τις δεισιδαιμονικές αντιλήψεις του πατέρα της και του παππού της και αντιθέτοντας σ’ αυτές μια ορθολογιστική άποψη για τη δημιουργία του κόσμου, την οποία έχει διδαχτεί από τη μητέρα της, τη μάντισσα Ιππώ, και τον παππού της, τον σοφό Κένταυρο Χείρωνα. Αυτός ο λόγος έδωσε στη Μελανίππη το επίθετο Σοφή, αλλά σκανδάλισε το κοινό της εποχής. Για τη Μελανίππη η τερατογένεση δεν αποτελεί μέρος της λειτουργίας της φύσης, ο Δίας δεν κάθεται να μετρά μια-μια τις αμαρτίες των ανθρώπων για να τους τιμωρήσει: αυτό είναι ανόητη προκατάληψη. Προσπαθεί να ευαισθητοποιήσει τον πατέρα της λέγοντάς του ότι θα γίνει δολοφόνος των παιδιών μιας άγνωστης γυναίκας που πιθανώς εξέθεσε τα παιδιά της από το φόβο του πατέρα της, αλλά δεν τον πείθει. Ακολουθούσε μια θρηνητική μονωδία της Μελανίππης για τη μοίρα των παιδιών της. Έλλην, Αίολος και Μελανίππη ετοιμάζονται για τη θυσία των βρεφών. Για να τα σώσει η Μελανίππη αποκαλύπτει ότι είναι δικά της παιδιά. Ο Αίολος δεν την πιστεύει, αλλά αυτή ορκίζεται ότι είναι δικά της και του Ποσειδώνα. Επικαλείται τη μαρτυρία τής τροφού που την βοήθησε, η οποία και επιβεβαιώνει τα λεγόμενα.  Οργισμένος ο Αίολος είναι έτοιμος να θανατώσει τα βρέφη και να τιμωρήσει την κόρη του (με φυλάκιση ή τύφλωση). Ωστόσο η από μηχανής παρέμβαση της Ιππώς τον σταματά. Η Ιππώ του θυμίζει ότι και ο ίδιος κάποτε την αποπλάνησε, όπως ο Ποσειδών την κόρη τους. Προφητεύει τη μελλοντική δόξα των βρεφών ως επωνύμων ηρώων των Βοιωτών και της Αιολέων.
Το απόσπασμα 1 προέρχεται από τον πρόλογο του έργου. Η δράση εξελίσσεται μπροστά στο παλάτι του Αίολου στη Βοιωτία. Μιλά η Μελανίππη. Αποκαλύπτει στο κοινό το όνομά της, την καταγωγή της και την ιστορία της μητέρας της, της μάντισσας Ιππώς, η οποία τιμωρήθηκε από το Δία, επειδή, όπως ο Ασκληπιός ή ο Προμηθέας, βοηθούσε τους ανθρώπους στην αρρώστια πέρα από τα όρια που ήταν ανεκτά από τους θεούς. Ο Δίας μεταμόρφωσε την Ιππώ σε άλογο (πβ. το όνομα Μελανίππη = Μαύρο Άλογο). Ο πατέρας της Μελανίππης, ο Αίολος, είναι γιος του Έλληνα και πρόγονος των Αιολέων. Δίνεται και η υπόλοιπη γενεαλογία του Έλληνα.
Στο απόσπασμα 2 η Μελανίππη απευθύνεται στον Αίολο και τον Έλληνα. Καταδικάζει τις δεισιδαιμονικές τους απόψεις για τα βρέφη που βρέθηκαν στον στάβλο και την απόφασή τους να τα κάψουν ως τέρατα. Για να αποδείξει τον ισχυρισμό της εκθέτει μια φυσική θεωρία για τη γένεση του κόσμου και των πραγμάτων που έμαθε από τη μητέρα της. Το νόημα του επιχειρήματος είναι: τα όντα είναι σαφώς διαχωρισμένα μεταξύ τους και δεν μπορούν να υπάρξουν μίξεις που δημιουργούν τερατογενέσεις. Άρα τα παιδιά είναι κανονικά ανθρώπινα βρέφη και όχι ανθρωπόμορφα τέρατα που γέννησε μια αγελάδα.
Στο απόσπασμα 3 η Μελανίππη αμφισβητεί την άλλη άποψη του Έλληνα και του Αίολου ότι τα παιδιά-τέρατα, όπως τα θεωρούν, αποτελούν μια τιμωρία από τους θεούς για το αμάρτημα του Αιόλου, τον ακούσιο φόνο που διέπραξε. Ο Δίας για τη Μελανίππη δεν έχει κάποιο βιβλίο όπου καταγράφει τις ανθρώπινες αμαρτίες και τιμωρεί. Η δικαιοσύνη κατοικεί όχι στον ουρανό, αλλά στη γη, είναι ανθρώπινη, ατομική και κοινωνική αρετή, και οι άνθρωποι οφείλουν να την προσέχουν και να την υπηρετούν.

Απόσπασμα 1
Ο Δίας -αληθινός ο λόγος είναι-
γέννησε τον Έλληνα κι εκείνος τον Αίολο έφερε στον κόσμο.
Η γη που ορίζουνε και φράζουν
ο Πηνειός και τα νερά του Ασωπού με τις υγρές καμπύλες τους
σ’ αυτόν ανήκει και υπακούει στο σκήπτρο του.
Τη λένε Αιολίδα και πήρε το όνομά της από τον πατέρα μου.
Αυτή ’ναι η μια γενιά που βλάστησε απ’ τον Έλληνα.
Άλλα βλαστάρια ανέστησε ο Έλληνας σε άλλες πόλεις...[i]
και στην Αθήνα, πόλη ένδοξη, τον Ξούθο.
Του Ερεχθέα την κόρη αυτός είχε για σύζυγο.[ii]
Κι αυτή του γέννησε στην κορυφή της γης του Κέκροπα έναν γιο, τον Ίωνα.[iii]
Όμως ας επιστρέψω τώρα για να πω
εκείνο που ξεκίνησα να λέω, το όνομά μου.[iv]
Με λένε Μελανίππη. Στον Αίολο με γέννησε του Χείρωνα η κόρη.
Κι εκείνη με τρίχωμα ξανθό, αλογίσιο, την έντυσε ο Δίας,
τι ύμνους έψαλλε για χάρη των θνητών προφητικούς
αποκαλύπτοντας πόνων γιατρειές και λύτρωση.
Με θύελλα σφοδρή την έδιωξε του αιθέρα
απ’ το Κωρύκιο όρος κι άφησε εκείνη πίσω της τον τόπο των Μουσών.[v]
Την χρησμοδότρα κόρη αυτή Ιππώ την λέει ο κόσμος,
γιατί μεταμορφώθηκε (σε άλογο) το σώμα της.
Αυτή είναι η ιστορία της μητέρας μου.

Απόσπασμα 2
 Η διδαχή αυτή είναι της μητέρας μου, όχι δική μου,
πως κάποτε ο ουρανός κι η γη είχανε μια μορφή.
Ύστερα χώρισαν μεταξύ τους
και τα πάντα γέννησαν κι έφεραν στο φως,
δέντρα, πουλιά, ψάρια που θρέφει η αρμύρα,
το γένος των θνητών.

Απόσπασμα 3
 Θαρρείτε πως των ανθρώπων τα αδικήματα πηδάν
ως τους θεούς φτεροκοπώντας κι ύστερα κάποια θεότητα
τα γράφει στα βιβλία του Δία, [vi]  εκείνος τα ελέγχει
και τους θνητούς δικάζει; Όλος ο ουρανός
δεν θα ’φτανε να γράψει ο Δίας τις αμαρτίες των ανθρώπων
κι ο ίδιος από μόνος του δεν θα προλάβαινε να τις παρατηρεί
και να απονέμει στον καθένα τιμωρία. Μα η Δικαιοσύνη
κάπου εδώ πέρα είναι κοντά, εάν θέλετε να τη δείτε.

[Σταύρος Γκιργκένης]


[i] Εδώ λείπουν στίχοι, όπου θα γινόταν λόγος για τον Δώρο, τον δεύτερο γιο του Έλληνα, και τους Δωριείς. Ο Ξούθος ήταν ο τρίτος γιος.

[ii] Ονομαζόταν Κρέουσα.

[iii] Κορυφή της γης του Κέκροπα είναι η Ακρόπολη, όπου βρισκόταν το παλάτι στα μυκηναϊκά χρόνια. Ο Ερεχθέας και ο Κέκροπας ήταν μυθικοί βασιλείς των Αθηνών. Το γεγονός ότι ο Ίων, γενάρχης των Ιώνων, είναι γιος του Αθηναίου Ξούθου, υπονοεί τη γνωστή ιστορία ότι οι Ίωνες ήταν απόγονοι και άποικοι των Αθηναίων. Σ’ αυτή τη συγγένεια στηριζόταν η Αθηναϊκή Συμμαχία κατά τον 5ο αιώνα π.Χ., αλλά και η απαίτηση της Αθήνας για προτεραιότητα απέναντι στους Ίωνες συμμάχους της.

[iv] Η Μελανίππη δεν έχει πει ακόμη στο κοινό το όνομά της, αλλά το υπονόησε, όταν αναφέρθηκε παραπάνω στον Αίολο ως πατέρα της.

[v] Εννοείται ο Παρνασσός, τόπος όπου συχνάζουν οι Μούσες. Η Ιππώ σύχναζε εκεί πιθανώς για να αντλήσει μαντική έμπνευση. Αυτός που έδιωξε από τον Παρνασσό τη μητέρα της Μελανίππης με μια θύελλα είναι ο Δίας, ο ίδιος που την μεταμόρφωσε σε άλογο νωρίτερα. Ίσως υπονοείται κάποιο είδος αποθέωσης, μια «ανάληψη» στον ουρανό (αιθέρας), αφού στο τέλος του έργου η Ιππώ εμφανιζόταν ως από μηχανής θεός. Σε άλλες εκδοχές του μύθου η Ιππώ γίνεται αστερισμός.

[vi] Συνήθως η Δίκη ή οι Λιταί παρουσιάζονται ως αυτές που καταγράφουν τις αμαρτίες των ανθρώπων, για να τις δει στη συνέχεια ο Δίας και να αποφασίσει για την πρέπουσα τιμωρία. Αλλού ο ίδιος ο Δίας καταγράφει τις αμαρτίες. Η φράση δέλτων πτυχαῖς στο πρωτότυπο  υποβάλλει την ιδέα της ξύλινης πτυσσόμενης πινακίδας γραφής που διπλώνει. Προτίμησα την απλή μετάφραση «βιβλίο». 

[Μια πολύ ενδιαφέρουσα διατριβή για τις δύο Μελανίππες βλ. στο http://thesis.ekt.gr/thesisBookReader/id/21507#page/1/mode/1up]