7.Χαρακτηριστικά θέματα και μοτίβα στα Ερωτικά Παθήματα του Παρθένιου




Ο Παρθένιος άντλησε τις ιστορίες του από ποικίλες πηγές, αλλά κυρίως από συγγραφείς της Ελληνιστικής Εποχής. Ορισμένες από τις ιστορίες δημιουργήθηκαν αιώνες πριν και στην εποχή τους είχαν συγκεκριμένο, συχνά πολιτικό, σκοπό, όπως τη διεκδίκηση μιας περιοχής, την απόδειξη συγγένειας μεταξύ πόλεων ή την αξίωση για προτεραιότητα μιας λατρείας, μιας ιερής τοποθεσίας ή πόλης σε σχέση με άλλες. Την εποχή που έγραφε ο Παρθένιος ο πολιτικός ή άλλος σκοπός είχε πια χαθεί και είχαν μείνει μόνο οι συχνά παράδοξες ή σκοτεινές πια ιστορίες και υπαινιγμοί, οι οποίοι αποσκοπούν στην ευχαρίστηση και την περιέργεια του κοινού. Αυτό δίνει την ευχέρεια στον Παρθένιο ή τις πηγές του να μεταφέρουν τις ιστορίες από τον ένα τόπο σε έναν άλλο, να πάρουν μοτίβα και θέματα που ανήκουν σε γνωστούς μύθους και να τα μεταφέρουν σε άλλους. Μ’ αυτό τον τρόπο δημιουργούνται νέες ιστορίες, χωρίς ωστόσο αυτό να σημαίνει ότι όλες οι ομοιότητες του μυθικού υλικού αποτελούν καθαρή μίμηση: μπορεί απλώς να αντανακλούν παρόμοιες τοπικές παραδόσεις σε διάφορα μέρη και εποχές του ελληνικού κόσμου, λαϊκές ή ποιητικές δημιουργίες που βασίζονται συχνά σε πανανθρώπινα κοινά μοτίβα, τα οποία ανακαλούνται από το ασυνείδητο, όταν δημιουργούνται οι μύθοι.
Ας δούμε τώρα ορισμένα από τα πιο χαρακτηριστικά θέματα που απαντούν στις ιστορίες των Ερωτικών παθημάτων. Σε ένα γενικό επίπεδο η συλλογή επικεντρώνεται σε ανορθόδοξους έρωτες[1] που τελειώνουν άσχημα, με βιασμό, αυτοκτονία ή φόνο. Υπάρχει ένα ενδιαφέρον για την ψυχολογία του αρρωστημένου πάθους. Πολλοί μύθοι είναι μύθοι κτίσεως πόλεων, οι οποίοι αποδεικνύουν ένα ενδιαφέρον για την απαρχή και τη θεμελίωση ιστορικών οικισμών και για το όνομά τους. Άλλοι μύθοι περιλαμβάνουν λαϊκά θέματα και φολκλορικά μοτίβα. Εδώ ανήκουν οι ιστορίες μεταμόρφωσης, γνωστές ήδη από την εποχή του Ομήρου.[2] Η Βυβλίς (11), η Αρπαλύκη (13), η Δάφνη (15) μεταμορφώνονται σε πηγή, πουλί και νερό αντίστοιχα. Ο μύθος εδώ λειτουργεί ως αίτιον.[3] Η Δάφνη ανήκει σε μια υποκατηγορία αιτίων για φυτά, τα οποία δημιουργούνται από τον ευνοούμενο ή τον εραστή μιας θεότητας. Η Δάφνη ανήκει στον τύπο όπου το αντικείμενο του πόθου της θεότητας προσπαθεί να διατηρήσει την αγνότητά του.[4] Η Βυβλίς ανήκει στην κατηγορία των μύθων όπου τη μεταμόρφωση υφίστανται τα δάκρυα μιας ηρωίδας που θρηνεί. Η Αρπαλύκη ανήκει στον τύπο των ιστοριών όπου ένα μισητό αρπακτικό πουλί της νύχτας δημιουργείται ως τιμωρία για εγκλήματα, ασέβεια σε βάρος των θεών ή σεξουαλικές διαστροφές. Με την ιστορία της Αρπαλύκης περνάμε και στο θέμα της ανθρωποφαγίας, η οποία συνδέεται στενά στο μύθο με την αιμομιξία ως ένα είδος συμβολικού παράλληλου: ο πόθος για έναν συγγενή οδηγεί στην αθέλητη κατανάλωση ενός άλλου, ο οποίος είναι συνήθως ο γόνος που προκύπτει από τον αιμομικτικό δεσμό. Τα τρία μοτίβα (μεταμόρφωση, αιμομιξία, ανθρωποφαγία) τα βρίσκουμε άρρηκτα δεμένα στον πασίγνωστο μύθο του Τηρέα ή του Θυέστη. Σ’ αυτού του τύπου τις ιστορίες η μεταμόρφωση λειτουργεί ως ένα είδος διαφυγής από μια κατάσταση που εκφεύγει από τη δυνατότητα των ανθρώπων να λύσουν το πρόβλημα.
Το μοτίβο της αιμομιξίας που θίχτηκε παραπάνω είναι από τα κυρίαρχα στη συλλογή του Παρθένιου: περίπου το ένα τέταρτο των ιστοριών σχετίζονται μ’ αυτό. Τα ζευγάρια είναι αδελφός και αδελφή, πατέρας και κόρη, μητέρα και γιος. Ο εραστής, αφού παλεύει για ένα διάστημα με τα συναισθήματά του, στο τέλος υποκύπτει σ’ αυτά και επιτυγχάνει το σκοπό του με τη βία ή την απάτη.[5] Σπάνια αντιστέκεται στο πάθος του (Λύρκος). Μετά την πράξη ακολουθεί φόνος, αυτοκτονία, εξορία ή μεταμόρφωση. 
Ένα άλλο μοτίβο που εμφανίζεται στη συλλογή του Παρθένιου είναι της κοπέλας, η οποία ερωτεύεται τον εχθρό της πατρίδας της μετά από μια τειχοσκοπία και προδίδει την πόλη της (5, 21, 22). Ιστορίες αυτού του τύπου είναι παλιές και φτάνουν ως τις Ηοίες του Ησιόδου (η κοπέλα από την Πήδασο που ερωτεύεται τον Αχιλλέα -απ. 214 MW).





[1] Αντανακλούν έτσι τη γενικότερη άνοδο στην προτίμηση ερωτικών θεμάτων που παρατηρείται από την Ελληνιστική Εποχή και εξής, όταν ο έρωτας εμφανίζεται ως ένα από τα κεντρικά θέματα σε τόσο διαφορετικά είδη έργων, όπως η υψηλή επική ποίηση και ο ταπεινός μίμος.
[2] Αηδών (Οδ. τ 518-523), Νιόβη (Ω 602-617).
[3] Το περιστατικό μεταμόρφωσης στην ιστορία της Κίρκης (12) ανήκει σε άλλο είδος, αυτό της μεταμόρφωσης που σχετίζεται με τη μαγεία.
[4] Αντίθετα ο μύθος του Υάκινθου, τον οποίο δεν αναφέρει ο Παρθένιος, ανήκει στον τύπο του μύθου όπου ο ερωμένος του θεού διαφυλάσσεται από το θάνατο.
[5] Μόνο στην περίπτωση του γάμου των θυγατέρων και των γιων του Αίολου η αιμομιξία είναι ηθελημένη. Στην περίπτωση της μητέρας του Περίανδρου έχουμε το επιπλέον μοτίβο του άγνωστου εραστή: εδώ το αντικείμενο του πόθου πείθεται να ενδώσει με την προϋπόθεση ότι δε θα επιδιώξει να μάθει την ταυτότητα του εραστή, ο οποίος είναι συγγενικό πρόσωπο.