O κιθαριστής και το τζιτζίκι

(Από τη Βιβλιοθήκη του Φωτίου)

Η πέμπτη διήγηση του Κόνωνα αφηγείται την ιστορία του Αρίστωνος από το Ρήγιο και του Ευνόμου  από τους  (Επιζεφύριους) Λοκρούς, οι οποίοι ήταν κιθαρωδοί∙ (μας λέει) πώς έφτασαν στους Δελφούς και ότι οι κάτοικοι του Ρηγίου και οι Λοκροί, που χωρίζονται  από ένα ποτάμι με το όνομα Άληξ, έχουν οι δεύτεροι τζιτζίκια τα οποία τραγουδούν, ενώ οι πρώτοι τζιτζίκια που είναι άφωνα. Καθώς ο Εύνομος ανταγωνιζόταν στο τραγούδι με τον (Αρίστωνα τον) Ρηγίνο, κατόρθωσε να επικρατήσει του ανταγωνιστή του χάρη στο τραγούδι ενός τζίτζικα: εκείνη την εποχή η μουσική αρμονία ήταν επτάχορδη και όταν έσπασε μία από τις χορδές,  ένα τζιτζίκι πέταξε πάνω στην κιθάρα του Ευνόμου και αναπλήρωσε την σπασμένη χορδή στο υπόλοιπο του τραγουδιού.

Όλοι οι συγγραφείς οι οποίοι αναφέρονται σε αυτήν την μικρή ιδιόμορφη ιστορία έχουν να προσθέσουν και κάτι που μας βοηθά να κατανοήσουμε την περιληπτική αναδιήγησή της από τον Φώτιο. Ο Κόνων συνδυάζει μεταξύ τους στοιχεία ποικίλης προέλευσης, άλλα από τα οποία σχετίζονταν με τους Επιζεφύριους Λοκρούς και άλλα με τους Δελφούς. Τα τζιτζίκια της περιοχής των Επιζεφύριων Λοκρών φαίνεται ότι ήταν γενικά διάσημα, επειδή αλλού αναφέρονται σε συμφραζόμενα που δεν έχουν να κάνουν απολύτως τίποτα με την ιστορία που αναπτύσσεται εδώ. Επιπλέον η ιστορία για τα τζιτζίκια στις δύο απέναντι όχθες του ίδιου ποταμού που διέφεραν στο ότι τα μεν ήταν σιωπηλά, ενώ τα άλλα τραγουδούσαν, μπορεί να στηρίζεται σε κάποιο παρατηρημένο φαινομένο, αφού ο όρος τέττιξ χρησιμοποιούνταν και για άφωνα έντομα που έμοιαζαν με τα τζιτζίκια, αλλά και για τα καθαυτό τζιτζίκια που τραγουδούν. Οι περισσότεροι από τους συγγραφείς που αναφέρονται στο περιστατικό του διαγωνισμού των Δελφών δεν μνημονεύουν τα τζιτζίκια της Ιταλίας, ούτε λένε ότι ο ανταγωνιστής  του Ευνόμου  ήταν από το Ρήγιο, μολονότι βεβαιώνουν ότι ο ίδιος ο Εύνομος ήταν από τους Λοκρούς. Από ορισμένους συγγραφείς μαθαίνουμε ότι ο διαγωνισμός έγινε κατά τη διάρκεια των περίφημων  Πυθίων. Ορισμένοι λένε ότι υπήρχε στους Δελφούς ή εναλλακτικά στους Λοκρούς ένα άγαλμα το οποίο αναπαριστούσε κάποιον κιθαρωδό, στου οποίου την κιθάρα καθόταν ένας τζίτζικας. Για τους αρχαίους το τζιτζίκι ήταν σύμβολο της μουσικής και συνδεόταν με τις Μούσες, τον Απόλλωνα, την κιθάρα και τους ποιητές. Το ίδιο το όνομα του Ευνόμου έχει εμφανή σημασία, αφού αποτελείται από το επίρρημα εὖ και τη λέξη νόμος, η οποία είχε τη σημασία ενός είδους μελωδίας ή τραγουδιού. Μία από τις Μούσες ονομαζόταν Ευνομία. Υποτίθεται ότι το άγαλμα του μουσικού με το τζιτζίκι το είχε αφιερώσει ο ίδιος ο Εύνομος στον Απόλλωνα από ευγνωμοσύνη για την παρέμβαση του τζίτζικα. Η αναφορά στην επτάχορδη αρμονία, η οποία μοιάζει κάπως άσχετη στα συμφραζόμενα της περίληψης, αποκτά την πραγματική της σημασία από άλλες πηγές, όπου μαθαίνουμε ότι ο τζίτζικας αντικατέστησε ακριβώς την έβδομη χορδή. Η ιστορία του Ευνόμου  ή τουλάχιστον το κομμάτι της που έχει να κάνει με τους Δελφούς μπορεί να αποτελεί ένα αίτιον για την παρουσία του αγάλματος του μουσικού με τον τζίτζικα στον ιερό χώρο.  

Το όνομα του Αρίστωνος δεν αναφέρεται στα χειρόγραφα του Φωτίου, μας είναι ωστόσο γνωστό από τον Στράβωνα και τον Αντιγόνο που αναφέρονται σε μια εκδοχή της ίδιας ιστορίας. Η απώτερη πηγή της ιστορίας μπορεί να είναι ο Τίμαιος ο ιστορικός. Οι Λοκροί είχαν προειδοποιηθεί για την αλαζονεία τους με την προειδοποίηση ότι τα τζιτζίκια της γης τους θα τραγουδήσουν στο έδαφος, δηλαδή ότι η χώρα τους θα λεηλατούνταν και τα δέντρα τους θα κόβονταν. Η προειδοποίηση αποδίδεται στον Στησίχορο. Το φαινόμενο του ποταμού και τον τζιτζικιών του, αλλά όχι η ιστορία του μουσικού διαγωνισμού, αναφέρεται από τον Διόδωρο, τον Παυσανία, τον Αιλιανό, τον Πλίνιο και άλλους. Η σιωπή των τζιτζικιών του Ρηγίου εξηγείται σε μια άλλη ιστορία, όπου ο Ηρακλής παρουσιάζεται να ενοχλείται από το θόρυβό τους.  Όταν ζήτησε από τους θεούς να σιωπήσουν τα τζιτζίκια, εκείνοι ικανοποίησαν την επιθυμία του. Σε χριστιανικές ιστορίες ο άγιος ζητά από τα τζιτζίκια να σιωπήσουν, ώστε να μπορέσει να προσευχηθεί με την ησυχία του, ή εναλλακτικά να τον βοηθήσουν στην ψαλμωδία του προς το Θεό. Σύμφωνα με ορισμένους συγγραφείς ήταν ο ίδιος ο Απόλλωνας μεταμορφωμένος σε τζίτζικα, ο οποίος βοήθησε τον Εύνομο. Πάνω σε πολύτιμους λίθους εικονίζεται ορισμένες φορές ένας τζίτζικας σε μεγάλο μέγεθος να στέκεται όρθιος και να παίζει κιθάρα. Ο όρος τερέτισμα  και  το ρήμα τερετίζω χρησιμοποιούνται και για το τραγούδι του τζίτζικα, αλλά και για τη μουσική διαφόρων εγχόρδων οργάνων.