Η αθηναϊκή επιγραφή για τους νεκρούς των πολέμων του 447 π.Χ.

Η επιγραφή που ακολουθεί (IG i³ 1162) παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον για την ιστορία και την εξέλιξη της οργάνωσης της αρχαίας αθηναϊκής δημοκρατίας. Καταγράφει τους νεκρούς μιας συγκεκριμένης χρονιάς στα διάφορα μέτωπα, όπου πολεμούσε ο αθηναϊκός στρατός και στόλος. Οι φυλές καταγράφονται εδώ με την επίσημη κρατική σειρά. Η ίδια επίσημη σειρά καθόριζε την χρονική ακολουθία με την οποία οι φυλές παρείχαν κυκλικά αξιωματούχους, όπως ιερείς του Ασκληπιού (IG ii³ 1, 359) ή γραμματείς της Βουλής (IG ii³ 1, 323). Η παρούσα επιγραφή μπορεί να χρονολογηθεί μάλλον στο έτος 447 π.Χ., όταν ο Πλούταρχος καταγράφει συγκρούσεις στην περιοχή της Χερσονήσου (Περικλής 19.1). Σ’ αυτή την περίπτωση θα αποτελούσε την αρχαιότερη μαρτυρία για την καθιέρωση της σειράς των φυλών. Σώζεται όστρακο από ερυθρόμορφη λουτροφόρο, το οποίο εικονίζει πέντε στήλες-καταλόγους πολεμικών απωλειών, όπου μπορούν να διαβαστούν οι φράσεις «από τις Ελευθερές» και «στο Βυζάντιο». Μοιάζει ωσάν ο ζωγράφος της λουτροφόρου να έχει εμπνευστεί από την παρούσα επιγραφή.

            Το κείμενο παρουσιάζει και γλωσσικό ενδιαφέρον: μας δείχνει πώς έγραφαν οι Αθηναίοι πριν από την επίσημη υιοθέτηση του ιωνικού αλφαβήτου στα τέλη του 5ου αιώνα. Μας δίνει, δηλαδή, μια καλή όψη του παλιού αττικού αλφαβήτου: οι φθόγγοι /η/, /ει/ και /ω/ καταγράφονται με το αντίστοιχο απλό βραχύ ε και ο: Ἀθεναίον = Ἀθηναίων, στενάχεμ = στενάχειν. Το /κσ/ αποδίδεται με τον συνδυασμό χς και όχι με ξ. Γλωσσικά παρατηρούμε την αφομοίωση του τελικού -ν με το σύμφωνο της επόμενης λέξης: ἐγ Χερρονέσοι = ἐν Χερσονήσῳ (εδώ έχουμε και το γνωστό αττικό -ρρ- αντί -ρσ-. Πβ. την τριάδα θάρρος/θάρσος-θράσος), ἐμ Βυζαντίοι = ἐν Βυζαντίῳ, εὐκλέϊσαμ πατρίδα. Τα ονόματα Καρυστόνικος και Ναξιάδης παραπέμπουν στις αιματηρές νίκες των Αθηναίων σε βάρος των συμμάχων τους που αποστάτησαν γύρω στα 470-465, ενώ βρίσκουμε και ονόματα εμπνευσμένα από την επική παράδοση: Αίσων, Αστυάναξ. Τέλος το βαρνάμενοι προήλθε με ανομοίωση από το μαρνάμενοι < μάρναμαι = πολεμώ.

Νεοελληνική απόδοση

Στην Χερσόνησο πέθαναν οι εξής από τους Αθηναίους: Επιτέλης, στρατηγός. Από την Ερεχθηίδα ο Πυθόδωρος, ο Αριστόδικος, ο Τήλεφος, ο Πυθόδωρος. Από την Αιγηίδα ο Επιχάρης, ο Μνησίφιλος, ο Φαιδιμίδης, ο Λάχης, ο Νικόφιλος. Από την Πανδιονίδα ο Λυσικλής. Από τη Λεοντίδα ο Χαιρής. Από την Οινηίδα ο Ροδοκλής, ο Ευρύβοτος, ο Πολίτης, ο Ηροκλείδης. Από την Κεκροπίδα ο Αρίσταρχος, ο Καρυστόνικος, ο Θεόμνηστος, ο Αρίσταρχος, ο Ευκράτης, ο Νικόμαχος. Από την Ιπποθωντίδα ο Σωτελίδης, ο Ποσείδιππος. Από την Αιαντίδα  ο Δίφιλος. Από την Αντιοχίδα ο Κράτων, ο Αντικράτης, ο Εύδοξος. Στο Βυζάντιο πέθαναν από τους Αθηναίους οι εξής: από την Ερεχθηίδα ο Νικόστρατος, ο Φιλόκομος. Από την Αιγηίδα ο Χιόνις. Από την Πανδιονίδα ο Φιλιστίδης. Από την Λεοντίδα ο Λυσίμαχος. Από την Ακαμαντίδα ο Καλλισθένης. από την Οινηίδα ο Κάλιππος. Από την Κεκροπίδα ο Κνίφων, ο Δημοτέλης. Από την Ιπποθωντίδα ο Αίσων. Από την Αιαντίδα ο Νικόδημος. Από την Αντιοχίδα ο Φανίας. Στους άλλους πολέμους πέθαναν οι εξής:[1] από την Ερεχθηίδα ο Λυσανίας. Από την Πανδιονίδα ο Σιμωνίδης, ο Αισχύλος, ο Αρχέπολις, ο Σμικρίων, ο Χαροπίδης, ο Ναξιάδης. Από τη Λεοντίδα ο Φίλων, ο Εύδημος. Από την Ακαμαντίδα ο Πρώταρχος. Από την Κεκροπίδα ο Χαιρίας, ο Αστυάναξ, ο Λυσίστρατος. Από την Ιπποθωντίδα ο Τιμόνοθος, ο Αντιφάνης. Από την Αιαντίδα ο Κλείνοθος, ο Φίλιος, ο Καλλικλής. Από τις Ελευθερές[2] ο Σημιχίδης.

Αυτοί στον Ελλήσποντο έχασαν την λαμπρή τους τη νιότη

μαχόμενοι και την πατρίδα τους δόξασαν.

Έκαναν τους εχθρούς να στενάξουν λαμβάνοντας θερισμό πολέμου,

ενώ για τους εαυτούς τους μνήμα αρετής αθάνατο θεμελίωσαν.

 

Αρχαίο κείμενο

ἐγ Χερρονέσοι Ἀθεναίον ℎοίδε ἀπέθανον· Ἐπιτέλες στρατεγός∙ Ἐρεχθεΐδος Πυθόδορος Ἀριστόδικος Τέλεφος Πυθόδορος· Αἰγεΐδος Ἐπιχάρες Μνεσίφιλος Φαιδιμίδες Λάχες Νικόφιλος· Πανδιονίδος Λυσικλε͂ς· Λεοντίδος Χαιρε͂ς· Οἰνεΐδος Ῥοδοκλε͂ς Εὐρύβοτος Πολίτες Ἑροκλείδες· Κεκροπίδος Ἀρίσταρχος Καρυστόνικος Θεόμνεστος Ἀρίσταρχος Εὐκράτες Νικόμαχος· ℎιπποθοντίδος Σοτελίδες Ποσείδιππος· Αἰαντίδος Δίφιλος· Ἀντιοχίδος Κράτον Ἀντικράτες Εὔδοχσος. ἐμ Βυζαντίοι Ἀθεναίον ℎοίδ[ε] ἀπέθανον· Ἐρεχθεΐδος Νικόστρατος Φιλόκομος· Αἰγεΐδος Χίονις· Πανδιονίδος Φιλιστίδες· Λεοντίδος Λυσίμαχος· Ἀκαμαντίδος Καλλισθένες· Οἰνεΐδος Κάλλιππος· Κεκροπίδος Κνίφον Δεμοτέλες· ℎιπποθοντίδος ℎαίσον· Αἰαντίδος Νικόδεμος· Ἀντιοχίδος Φανίας. ℎοίδε ἐν τοῖς ἄλλοις πολέμοις ἀπέθανον· Ἐρεχθεΐδος Λυσανίας. Πανδιονίδος Σιμονίδες Αἰσχύλος Ἀρχέπολις Σμικρίον Χαροπίδες Ναχσιάδες· Λεοντίδος Φίλον Εὔδεμος· Ἀκαμαντίδος Πρόταρχος· Κεκροπίδος Χαιρίας Ἀστυάναχς Λυσίστρατος·  ℎιπποθοντίδος Τιμόνοθος Ἀντιφάνες· Αἰαντίδος Κλένοθος Φίλιος Καλλικλε͂ς∙ Ἐλευθερᾶθεν Σεμιχίδες.

ℎοίδε παρ’ ℎελλέσποντον ἀπόλεσαν ἀγλαὸν ℎέβεν

βαρνάμενοι, σφετέραν δ’ εὐκλέϊσαμ πατρίδα,

ℎόστ’ ἐχθρὸς στενάχεμ πολέμο θέρος ἐκκομίσαντας,

αὐτοῖς δ’ ἀθάνατον μνε͂μ’ ἀρετε͂ς ἔθεσαν.

 

---

[1] Το τμήμα αυτό της επιγραφής για τους νεκρούς των «άλλων πολέμων» είναι γραμμένο με μικρότερα και πιο στριμωγμένα γράμματα και φαίνεται να προστέθηκε εκ των υστέρων, γι’ αυτό και το επίγραμμα που ακολουθεί μνημονεύει μόνο τους νεκρούς των πολέμων στην περιοχή του βορείου Αιγαίου.

[2] Οι Ελευθερές δεν ήταν ενταγμένες στο σύστημα των αττικών δήμων.