Στην νοτιοδυτική πλευρά της Αρναίας στην ορεινή Χαλκιδική (πρώην Λιαρίγκοβη) λειτουργούσαν μέχρι τη δεκαετία του 1950 τρεις νερόμυλοι. Ο νερόμυλος του Ζυγούρη Γεώργιου (1877-1949) ή Ζυγούρη Μύλος, ο νερόμυλος των αδελφών Καφετζή και ο νερόμυλος των αδελφών Κάτσιου. Ο πρώτος ήταν και ο μόνος που συνοδευόταν από μεγάλη δεξαμενή (μυλονόστερνα), ενώ οι άλλοι δύο είχαν κατασκευές - «δέσιμο λάκκου» το ονόμαζαν - μέσα στον παρακείμενο παραπόταμο. Ο νερόμυλος του Ζυγούρη Γεώργιου, ο οποίος βάση συμβολαίου που έχω στην κατοχή μου, βρισκόταν στην περιοχή Κάτω Ποταμός Αρναίας (1), κατασκευάστηκε το 1912. Μάστορες (κτίστες) ήταν οι αδελφοί Ιωάννης, Γεώργιος και Μόσχος Πνευματικός. Τεχνίτης στην εγκατάσταση του Μύλου ήταν ο Αστέριος Μπρούζος με βοηθό τον ιδιοκτήτη.(2)
Σύμφωνα με μαρτυρίες του Πέτρου Γ. Ζυγούρη (όπως τις κατέγραψε ο κ. Δημήτριος Θ. Κύρου), ο νερόμυλος διέθετε μια μεγάλη δεξαμενή νερού διαστάσεων 20 Χ 7μ. περίπου, η οποία διασώζεται μέχρι σήμερα, λιθόκτιστο κτίσμα διαστάσεων 6 Χ 8μ., ένα δωμάτιο για το μυλωνά διαστάσεων 3 X 3μ., ξύλινη φτερωτή και δύο μυλόπετρες διαμέτρου 1μ. Οι μυλόπετρες που ήταν συνδεδεμένες με ένα ξύλινο άξονα (με πέτρινες άκρες) και με τη φτερωτή, περιστρέφονταν μαζί με την πάνω πέτρα με την πίεση του νερού, που ερχόταν απ’ το στενότερο τμήμα της βαγιώνας (προχούνι) διαμέτρου 7 εκ. Το νερό κατέβαινε μέσα από τη βαγιώνα διαμέτρου 2μ. και ύψους κρέμασης 10μ. που συνδεόταν με τη στέρνα. Η βαγιώνα ήταν κατασκευή σιδήρου και λαμαρίνας πάχους 2 εκ.(βλ. σκίτσο Π. Ζυγούρη). Οι μυλόπετρες αποτελούνταν από κομμάτια τύπου «Φώκια», που προέρχονταν από ειδικά νταμάρια γύρω από τα λουτρά της Ν. Απολλωνίας. Άλλα εργαλεία που χρησιμοποιούνταν για τις ανάγκες του Μύλου ήταν το καντάρι, για να ζυγίζουν το αλεύρι και η κοφνίδα, κάσα ξύλινη (χοάνη) για να βάζουν το σιτάρι πριν το άλεσμα και που χωρούσε 70 οκάδες. (3)
Η πρόσβαση από τον οικισμό της Αρναίας (απόσταση περίπου ένα χιλιόμετρο) γινόταν από μονοπάτι και με γαϊδουράκια. Σύμφωνα με μαρτυρίες, (4) ο Μύλος του Ζυγούρη Γεώργιου λειτουργούσε από τις αρχές του 20ου αιώνα και ανελλιπώς κατά τη γερμανική και βουλγαρική κατοχή και μέχρι τουλάχιστον το 1950 και ίσως λίγο αργότερα. Μάλιστα ο κ. Νίκου Νικόλαος θυμάται το 1942 ότι επισκέφτηκε ως παιδί το Μύλο, με το γαϊδουράκι, για προμήθεια αλευριού. Για άλεσμα δίνονταν στο Μύλο καλαμπόκι, σίκαλη, βρώμη, κριθάρι και βέβαια σιτάρι. Μονάδα μέτρησης βάρους ήταν η οκά, ο Μύλος του Ζυγούρη Γεώργιου άλεθε σε μια ώρα πενήντα οκάδες και ο ιδιοκτήτης του μύλου αμείβονταν με 10% αλεστικά. Οι εργασίες στο νερόμυλο ήταν επίπονες και κοπιαστικές. Οι συνθήκες αντίξοες με κρύο και υγρασία και ο παππούς μου έπρεπε να διαμένει εκεί ολόκληρες περιόδους για συντήρηση, επισκευές, καθώς και για τη διατήρηση μικρής μονάδας ζώων. Αν και η ποιότητα των αλεσμάτων ήταν καλή, κατά καιρούς δέχονταν παράπονα για ύπαρξη κόκκων άμμου ή ρινισμάτων πέτρας στα αλέσματα. Εδώ θα πρέπει να σημειωθεί ότι πάντοτε ο παραπόταμος (φωτό) όπως και σήμερα «κατεβάζει» άμμο, αλλά και το ακόνισμα στις μυλόπετρες γινόταν δύσκολα, χειροποίητα και με το καλέμι. Η απάντηση του παππού μου, με χιούμορ και μην έχοντας πάντοτε το χρόνο να εξηγεί κάθε φορά, ήταν: «Μην πατάτε τα δόντια»! Υπονοώντας να μασάτε πιο προσεκτικά, για να αντιλαμβάνεστε τους όποιους κόκκους!
Πολύ ενδιαφέρουσες είναι και οι πληροφορίες του Παπα-Γιάννη Τσάκου όπως δημοσιεύτηκαν το 1980 για τους νερόμυλους της Αρναίας. Μεταξύ άλλων αναφέρεται και ότι ο νερόμυλος του παππού μου, άλεθε 300 οκάδες το εικοσιτετράωρο και στο κτίσμα του κρεμόταν από τα καρφιά, σκόρδα, κρεμμύδια και διάφορα άλλα τρόφιμα και αντικείμενα που ήταν απαραίτητα για τη επιβίωση του μυλωνά. Ακόμη ο Μύλος φωτίζονταν με γκαζόλαμπα ή λάμπα θυέλλης. Όταν έβγαινε το αλεύρι, ζεστό και απαλό, ο παππούς μου έφτιαχνε με αυτό μπουγάτσα που τα παιδιά τότε την τρώγανε με μεγάλη ευχαρίστηση. Τέλος παλαιότερα υπήρχαν άλλοι δύο μύλοι, ο μύλος του Παπά και ο μύλος του Λαμπρινού στη θέση Μαυρονέργια. (5)
Σήμερα και χάρη στον Βενιαμίν της τότε οικογένειας Ζυγούρη Πέτρο του Γεωργίου, για τον οποίο γράφεται το αφιέρωμα αυτό δύο δεκαετίες περίπου μετά την κοίμησή του, διασώζεται περιφραγμένη η μεγάλη δεξαμενή του μύλου (μυλονόστερνα) η οποία είχε επεκταθεί στα περίπου 30 μ. μήκος και 8 μ. πλάτος από τον ίδιο, για ποτιστικούς πια λόγους. Επίσης ο πατέρας μου Ζυγούρης Πέτρος, διάνοιξε αγροτικό δρόμο στην περιοχή για εύκολη πρόσβαση (ο οποίος χρησιμοποιείται και σήμερα) και ως ενθύμιο είχε εναποθέσει στην είσοδο πλέον του αγροκτήματος δύο μεγάλες μυλόπετρες, εκ των οποίων η μια εκλάπη πριν από μερικά χρόνια (δυστυχώς συνέβη κι αυτό) αλλά διασώζεται η δεύτερη (φωτό) για να θυμίζει στους περαστικούς και επισκέπτες, την οικογενειακή αλλά και τοπική ιστορία και την πολιτιστική κληρονομιά της Αρναίας Χαλκιδικής.
Ζυγούρης Γεώργιος του Πέτρου – Εκπαιδευτικός, Θεσσαλονίκη
Παραπομπές
(1) Έρευνα: Στέφανος Νομικός, Αρχιτέκτων - Πληροφορίες για τους Ελληνικούς Μύλους (TIMS HellenicMills)
(2) Γρηγόριος Μπύρος – Συμβολαιογράφος Αρναίας
(3) Περιοδικό Αρναία, τεύχος 5 και 6, Σεπτέμβριος-Δεκέμβριος 1989, Ιανουάριος-Μάρτιος 1990
(4) Νικόλαος Νίκου – κάτοικος Αρναίας
(5) Εφημερίδα Αντίλαλοι της Αρναίας, φύλλο 38, Αύγουστος 1980
Πηγή: ΕΛΛΗΝΙΚΟΙ ΜΥΛΟΙ