O βασιλιάς Μίδας

[Από τη Βιβλιοθήκη του Φωτίου]

Διάβασα και ένα μικρό βιβλίο του Κόνωνος,[1] τις Διηγήσεις. Αυτό το μικρό έργο προσφωνεί τον  βασιλιά Αρχέλαο τον Φιλόπατριν[2] και μέσα σε αυτό περιέχονται  50 αφηγήσεις  συγκεντρωμένες από πολλούς αρχαίους συγγραφείς.

Η πρώτη από αυτές τις ιστορίες αφορά τον Μίδα και τους Βρίγες,[3] δηλαδή πώς ο Μίδας πέτυχε έναν θησαυρό και απέκτησε πολύ πλούτο∙[4] πώς έγινε ακροατής του Ορφέα στα βουνά της Πιερίας και με πολλά τεχνάσματα αναδείχτηκε σε βασιλιά τον Βριγών∙[5] πώς την εποχή της βασιλείας του Μίδα εμφανίστηκε o Σειληνός  στην περιοχή του όρους  Βέρμιον,  στους πρόποδες του οποίου κατοικούσε και ο λαός των Βριγών όντας πολυανθρωπότατος∙ πώς οδηγήθηκε στον Μίδα το ζώο που είχε παραλλαγμένη τη μορφή σαν να είχε φύση ανθρώπου. Ο Κόνων αφηγείται επίσης πώς μετατρέπονταν σε χρυσό ακόμη και όλα όσα παρέθεταν στον Μίδα ως τροφή.[6] Γι’ αυτό τον λόγο έπεισε τους υπηκόους του να φύγουν από την Ευρώπη και να περάσουν τον Ελλήσποντο. [7] Τους εγκατέστησε στην περιοχή πέρα από τη Μυσία,[8] όπου άλλαξαν όνομα και έγιναν Φρύγες αντί Βρίγες, με μία μικρή αλλαγή στη λέξη. Ο Μίδας είχε βάλει πολλούς ανθρώπους να του μεταφέρουν όσα λέγονταν και πράττονταν από τους υπηκόους του. Γι’ αυτό το λόγο, περνώντας την βασιλεία του δίχως να τον επιβουλεύεται κανείς και φτάνοντας σε βαθιά γηρατειά, ειπώθηκε ότι είχε μακριά αυτιά και λίγο-λίγο η φήμη μετέτρεψε τα μακριά αυτιά σε αυτιά όνου. Έτσι αυτό που αρχικά  ξεκίνησε ως αστείο τελικά θεωρήθηκε ως πραγματικότητα.[9]

---

[1] Μυθογράφος του τέλους του 1ου αιώνα π.Χ. και των αρχών του 1ου αιώνα μ.Χ. Το έργο του σώζεται μέσω της περίληψης που έκανε ο Φώτιος στη Βιβλιοθήκη του (κώδικας 186). Δεν πρέπει να διαβαζόταν πολύ στην αρχαιότητα, αφού δεν το αναφέρει καμιά αρχαία πηγή, ωστόσο ένας πάπυρος που εκδόθηκε το 1984 (P. Oxy. 53.3648) μας χάρισε τις ιστορίες 46 και 47 σε μια εκτενέστερη μορφή από αυτήν του Φωτίου και μαρτυρεί μια ορισμένη κυκλοφορία του έργου στην Αίγυπτο κατά τον 2ο αιώνα μ.Χ. Ο Κόνων, όπως μας λέει ο Φώτιος, αντλούσε από πολλούς αρχαίους συγγραφείς, αλλά ο βυζαντινός λόγιος και πατριάρχης στην περίληψή του παρέλειψε για λόγους συντομίας τις πηγές. Αλλού ο Φώτιος χαρακτηρίζει το ύφος του αττικό, χαριτωμένο, αλλά και με μια ορισμένη τραχύτητα και προσπάθεια αποφυγής της κοινοτυπίας. Οι Διηγήσεις περιλάμβαναν κυρίως ιστορίες με επιχώριο χαρακτήρα και οι πρωταγωνιστές τους ήταν πρωτίστως άνθρωποι, ενώ οι θεοί είχαν δευτερεύοντα ρόλο. Περιλάμβαναν κτίσεις πόλεων, αιτιολογικούς μύθους, τραγικούς έρωτες, παράδοξες ιστορίες, παροιμιογραφικούς μύθους, μύθους από τον κύκλο της Τροίας, ρωμαϊκούς μύθους κ.ά. Μερικές φορές, όπως και στην ιστορία που μεταφράζεται εδώ, για ορισμένα στοιχεία του μύθου δίνεται μια ορθολογική εξήγηση.

[2] Βασιλιάς της Καππαδοκίας ανάμεσα στο 36 π.Χ. και το 17 μ.Χ. Ο Φώτιος από λάθος τον γράφει ως Φιλοπάτορα, ωστόσο στα νομίσματά του αυτοαποκαλείται Φιλόπατρις.

[3] Από όλες τις λογοτεχνικές πηγές στις οποίες εμφανίζεται ο Μίδας η παρούσα, αν και σύντομη, παρουσιάζει περισσότερα επεισόδια συνδεδεμένα με το όνομά του από κάθε άλλη μεμονωμένη πηγή. Αντίστροφα όλα τα επεισόδια που μνημονεύονται εδώ μαρτυρούνται και αλλού στην αρχαία λογοτεχνία, συνεπώς αυτή η αφήγηση έχει συντεθεί με στοιχεία παρμένα από ένα πλήθος παλαιότερων πηγών. Από την άλλη το ίδιο το πρόσωπο του Μίδα,  εδώ αλλά και αλλού,  είναι σύνθετο. Ο βασιλιάς  των  Φρυγών προσέφερε έναν ιστορικό πυρήνα, γύρω από τον οποίον  συγκεντρώθηκε  ένα σώμα  λογοτεχνικού και φολκλορικού υλικού. Εάν δεν γνωρίζαμε αυτό το ευρύτερο υλικό, δεν θα μπορούσαμε να κατανοήσουμε εύκολα το τηλεγραφικό περιεχόμενο της παρούσας αφήγησης.

[4] Η φρασεολογία μοιάζει να υπαινίσσεται ότι ο Μίδας ανακάλυψε έναν θησαυρό. Πράγματι σε ορισμένες διηγήσεις θεωρείται γιος φτωχού ποιμένα. Από την άλλη ο Καλλισθένης ο Ολύνθιος (απ. 54 = Στράβων 14.5.28) ισχυριζόταν ότι ο πλούτος του Μίδα προερχόταν από μεταλλεία στην περιοχή του Βερμίου, ενώ το ίδιο μοιάζει να υπαινίσσεται και μια άλλη παράδοση, η οποία έλεγε ότι οι αρχαίοι βασιλείς της Πιερίας φύτεψαν χρυσάφι σε τέσσερεις λάκκους κι από τον έναν φύτρωσε χρυσός. Ωστόσο οι βασιλείς δεν κατονομάζονται. Σε ένα είδος αντίστροφης ιστορίας ο Μίδας ρίχνει χρυσάφι σε έναν λάκκο στο έδαφος, για να αποτρέψει μια συμφορά του λαού του (Καλλισθένης απ. 55). Στους περίφημους κήπους του Μίδα τα τριαντάφυλλα ήταν κίτρινα ή έμοιαζαν με χρυσαφένια. Μια ωραία παράδοση αναφέρει ότι μυρμήγκια εναπόθεσαν ψήγματα χρυσού στο στόμα του Μίδα, όταν ήταν μικρό παιδί και κοιμόταν, προοιωνίζοντας έτσι τον μελλοντικό του πλούτο.

[5] Ο Κόνων,  ο Οβίδιος και ο Πομπήιος Τρόγος, οι οποίοι είναι όλοι τους περίπου σύγχρονοι, αποτελούν τις αρχαιότερες πηγές μας όσον αφορά την μαθητεία του Μίδα κοντά στον Ορφέα. Ο Οβίδιος υποστηρίζει ότι αυτό που διδάχτηκε ο Μίδας κοντά στον Ορφέα ήταν όργια, δηλαδή ιερές τελετές,  και ότι  ο Εύμολπος, ο μυθικός ιδρυτής των Ελευσίνιων Μυστηρίων, ήταν συμμαθητής του. Ο Πομπήιος Τρόγος μας λέει ότι ο Μίδας, αφού υπήρξε μαθητής του Ορφέα,  διέδωσε στους Φρύγες τελετές και τους εξήγησε πώς να τις πραγματοποιούν. Ο Κλήμης από την Αλεξάνδρεια μιλά για μυστήρια μεταξύ των Θρακών και των Φρυγών και αναφέρει μια παράδοση σύμφωνα με την οποία ο Μίδας, αφού τον δίδαξε ο Ορφέας, διέδωσε μια πονηρή απάτη μεταξύ των υπηκόων του, κάτι που αντιστοιχεί με την αναφορά σε τεχνάσματα του Μίδα στον Κόνωνα. Γνωρίζουμε από άλλες πηγές ότι το όνομα του Μίδα ήταν συνδεμένο με την Μεγάλη Μητέρα Θέα της Φρυγίας. Μερικές φορές μάλιστα θεωρούνταν γιος της. Από όλα αυτά μπορούμε να βγάλουμε το συμπέρασμα ότι  ότι ο Κόνων μπορεί να υπονοεί εδώ μια παράδοση, στην οποία ο Μίδας κατείχε μια θέση απέναντι στον Ορφέα και τα μυστήρια της Μητέρας Θεάς των Φρυγών ανάλογη με αυτήν που είχε ο Εύμολπος απέναντι στον Ορφέα και τα Ελευσίνια Μυστήρια.  Ο Πολύαινος στο έργο του Στρατηγήματα (7.5) αφηγείται ότι ο Μίδας, προσποιούμενος ότι τελεί θρησκευτικές τελετές, οδήγησε μια πομπή από Φρύγες με αυλούς, τύμπανα και κύμβαλα, αλλά και με σπαθιά. Όταν ο κόσμος βγήκε από τα σπίτια του για να παρακολουθήσει την πομπή, οι οπλισμένοι Φρύγες κατέλαβαν τα ανοιχτά σπίτια και ανακήρυξαν τον Μίδα ως βασιλιά. Δεν είμαστε σίγουροι ότι οι προηγούμενοι συγγραφείς  είχαν υπόψη τους μια ανάλογη διήγηση ή αν απλώς υπαινίσσονται ένα είδος θρησκευτικής απατεωνίας, για την οποία και ο Ορφέας είχε κακή φήμη σε ορισμένους αρχαίους κύκλους.

[6] Όσον αφορά τον Σειληνό, οι εξωτερικές πηγές μάς δίνουν περισσότερες πληροφορίες. Η συνήθης ιστορία είναι ότι ο Σειληνός συνελήφθη μεθυσμένος από τους υπηκόους του βασιλιά, οι οποίοι τον οδήγησαν μπροστά στον Μίδα, με τον οποίο πέρασε ένα διάστημα με συζητήσεις και διασκεδάσεις. Υπάρχουν διαφορές στις λεπτομέρειες. Οι περισσότερες πηγές τοποθετούν το περιστατικό στην Φρυγία, ενώ άλλες στην Μακεδονία, κάτω από το όρος Βέρμιον. Άλλες πηγές αναφέρουν ότι ο Σειληνός μέθυσε, επειδή ήπιε από μια πηγή, στην οποία είχαν ρίξει κρασί αντί για νερό, με σκοπό να τον μεθύσουν και να τον συλλάβουν. Η αναφορά στη ζωική φύση του Σειληνού υποδεικνύει ότι ο συγγραφέας μας είχε στο μυαλό του μια εικόνα του Σειληνού, όπως αυτή παρουσιάζεται στα αγγεία που εικονίζουν το περιστατικό, δηλαδή με ουρά αλόγου και μυτερά αυτιά. Ορισμένες φορές ο Σειληνός εικονίζεται ιθυφαλλικός, ενώ διαθέτει και χαρακτηριστικά  που δεν είναι αποκλειστικά ζωικά,  όπως μακριά μαλλιά, μακριά γενειάδα και σεξουαλική όρεξη. Στέκεται όρθιος στα δύο του πόδια και έχει μια γενική ανθρώπινη όψη. Τα αγγεία συνήθως εικονίζουν τον συλληφθέντα Σειληνό δεμένο με σκοινιά ή πιασμένο σε δίχτυα από δύο φύλακες. Εικονίζεται επίσης ένα ασκί κρασιού, το οποίο το κρατάει είτε ο Σειληνός, είτε κάποιος φύλακας. Η ομάδα προχωρά προς έναν καθισμένο βασιλιά, ο οποίος από τα μέσα του πέμπτου αιώνα προ Χριστού και εξής μπορεί να ταυτιστεί με τον Μίδα χάρη στα γαϊδουρινά αυτιά του. Ο Διόνυσος και η συνοδεία του συνήθως απουσιάζουν. Παρά την εξωτερική του εμφάνιση, η εξαιρετική του γνώση και σοφία, σύμφωνα με ορισμένους συγγραφείς, ταιριάζει με το γεγονός ότι δεν είναι ούτε ζώο ούτε άνθρωπος, αλλά ένα πλάσμα ανώτερης τάξης. Άλλες πηγές ισχυρίζονται ότι ο λόγος της σύλληψης του Σειληνού ήταν για να αποκτήσει ο Μίδας το χρυσό άγγιγμα. Άλλες πηγές δίνουν άλλους λόγους ή αποτελέσματα της σύλληψης, αλλά συνήθως το χρυσό άγγιγμα ακολουθεί το επεισόδιο της σύλληψης του Σειληνού. Από ευγνωμοσύνη προς τον Μίδα και την καλή του συμπεριφορά απέναντι στον Σειληνό ο ίδιος ο Διόνυσος ή ο Σειληνός προσφέρεται να ικανοποιήσει μία επιθυμία του Μίδα, ο οποίος ζητά το χρυσό άγγιγμα, από το οποίο απαλλάσσεται μόνο όταν πλένεται στα νερά του Πακτωλού, ποταμού της Μικράς Ασίας, ο οποίος κατέβαζε ψήγματα χρυσού.

                Το μοτίβου του δαίμονα-ζώου που θέλγεται από την παρουσία του κρασιού επαναλαμβάνεται στην περίπτωση του βασιλιά της Ρώμης Νουμά που συλλαμβάνει τον Φαύνο και τον Πίκο, του Πηλέα και του Πρωτέα, του Απολλώνιου του Τυανέα και ενός σατύρου, των Τεγεατών και του Τρίτωνα (Παυσ. 9.20.5). Ο Σειληνός άλλοτε αποκαλύπτει στον Μίδα την γεωγραφία μιας ουτοπίας, άλλοτε την δημιουργία του κόσμου, άλλοτε ότι το καλύτερο πράγμα για έναν άνθρωπο είναι να μην έχει γεννηθεί ή να πεθάνει νωρίς.

                Για το μοτίβο της ευχής της οποίας οι συνέπειες δεν έχουν προβλεφθεί πβ. την ιστορία του Πύθη, στον οποίο η γυναίκα του, για να του θεραπεύσει τη μανία για χρυσό, του έφερνε χρυσά ομοιώματα του φαγητού του αντί για πραγματική τροφή (Πλούτ. 202ΕF) ή την ιστορία του Τιθωνού που του δόθηκε αθανασία, αλλά όχι νεότητα, με αποτέλεσμα να συρρικνώνεται συνέχεια. Ορισμένες φορές ο ίδιος ο Μίδας οδηγείται στο θάνατο από πείνα, λόγω του χρυσού αγγίγματος.  

[7] Ο Μίδας έφυγε από την Ευρώπη, επειδή όλο το φαγητό του μετατρεπόταν σε χρυσάφι. Ο άμεσος λόγος πρέπει να ήταν η ανάγκη του να πλυθεί στον ποταμό Πακτωλό, προκειμένου να απαλλαγεί από το χρυσό άγγιγμα. Υπήρχε μια παράδοση για τους Βρίγες, οι οποίοι μετανάστευσαν από την Ευρώπη στην Ασία και άλλαξαν όνομα, αλλά δεν έχει σχέση με το χρυσό άγγιγμα και τη θεραπεία του και οι περιστάσεις,  όταν περιγράφονται,  είναι εντελώς διαφορετικές. Ο Πομπήιος Τρόγος  (7.1)  αναφέρει ότι ο Μίδας εκδιώχθηκε από τη Μακεδονία από τον Κάρανο,  ο οποίος ερχόταν από το Άργος,  ενώ ο Ηρόδοτος  (8.138) αναφέρει ότι ο Περδίκκας εγκαταστάθηκε κοντά στους κήπους του Μίδα.  Όλα αυτά μπορεί να υπαινίσσονται την ύπαρξη μιας μακεδονικής παράδοσης, την οποία προσαρμόζει ο Κόνων, ότι οι Βρίγες υπό τον βασιλιά Μίδα μετανάστευσαν  στην Ασία  διωγμένοι από κατακτητές που ήρθαν από το Άργος.  

Ορισμένες παραδόσεις αναφέρουν ότι ο Μίδας άλλαξε την πορεία του ποταμού Πακτωλού, για να αρδεύει τα χωράφια της Φρυγίας, και ότι έκανε τον ίδιο τον ποταμό γόνιμο με δικά του έξοδα. Μια άλλη ιστορία αναφέρει ότι ο Μίδας, διψασμένος σε μία μακρινή περιοχή της Φρυγίας, χτύπησε το έδαφος και ξεπήδησε μια πηγή με χρυσό νερό.  Όταν ο ίδιος και ο λαός του σε άλλη περίπτωση υπέφεραν από δίψα, επικαλέστηκε τον Διόνυσο, ο οποίος τους εξασφάλισε νερό.  Η πηγή ονομάστηκε τότε η «πηγή του Μίδα», αλλά αργότερα πήρε το όνομα «ποταμός του Μαρσύα».

[8] Δηλαδή στη Φρυγία. Η Μυσία βρισκόταν στην βόρεια Μικρά Ασία, από τον Ελλήσποντο ως τα όρια της Φρυγίας. Οι κάτοικοί της επίσης λεγόταν ότι είχαν έρθει από την Ευρώπη και ότι άλλαξαν όνομα από Μοισοί σε Μυσοί. Εκτός από τους Φρύγες και τους Μοισούς και άλλοι λαοί της Μικράς Ασίας λεγόταν ότι είχαν μεταναστεύσει από την Ευρώπη. Ο Στράβων  7.3.2  αναφέρει τα ονόματα  των Βιθυνών,  των Βεβρίκων, των Μαριανδυνών, των Μυγδόνων και άλλων. Ο Ξάνθος ο Λυδός  (απ. 1)  αναφέρει ότι οι Φρύγες και οι Μυσοί μετανάστευσαν μαζί μετά τον Τρωικό Πόλεμο.  Ορισμένοι συγγραφείς  αναφέρουν αντίθετη πορεία: ο Νίκανδρος (απ. 74)  λέει ότι ο Μίδας άφησε το βασίλειό του στην Ασία και ήρθε στην Ημαθία. Αλλού αναφέρονται Βρίγες που γύρισαν στην Ευρώπη και εγκαταστάθηκαν στην Ιλλυρία  (Αππιανός, Εμφ. πολ. 2.39). Ο παραλληλισμός των ονομάτων Βρίγες και Φρύγες προϋποθέτει την μακεδονική προφορά του φ ως β.

[9] Πρώτη φορά ακούμε για τα γαϊδουρινά αυτιά του Μίδα από τον Αριστοφάνη σε έναν υπαινιγμό του στην κωμωδία Πλούτος (στ. 287), ενώ εικονίζονται και σε αγγεία περίπου της ίδιας εποχής. Σύμφωνα με τον θρύλο ο Απόλλων έκανε τα αυτιά του Μίδα γαϊδουρινά, επειδή προέκρινε την μουσική ικανότητα του Πάνα ή του Μαρσύα ως ανώτερη από αυτήν του Απόλλωνα. Ο Κόνων προχωρεί εδώ σε μια ορθολογική ερμηνεία του θρύλου, η οποία όμως δεν είναι τόσο απίθανη όσο φαίνεται εκ πρώτης όψεως. Κι αυτό επειδή οι κατάσκοποι στην ορολογία των βασιλέων της Ανατολής αποκαλούνταν πολλές φορές τα «μάτια» και τα «αυτιά» του βασιλιά και αποτελούσαν αποτελεσματικό μέσο για να επιτύχει ο μονάρχης την στερέωση και την διατήρηση της θέσης του. Σύμφωνα με μια άλλη ορθολογική ερμηνεία ο Μίδας κατέλαβε μια περιοχή της Φρυγίας με το όνομα «Αυτιά Γαϊδάρου», η οποία ονομάστηκε έτσι εξαιτίας δύο λόφων που υπήρχαν εκεί. Σύμφωνα με τη Σούδα τα αυτιά του Μίδα χρησιμοποιούνταν παροιμιακά για την αναφορά σε ανθρώπους στους οποίους δεν ξέφευγε καμία πληροφορία χωρίς να την ακούσουν.

Η μακροζωία του Μίδα δεν αναφέρεται συνήθως σε άλλες πηγές, αν και ο Σωσίθεος σε ένα σωζόμενο απόσπασμα τον αποκαλεί γέρο.  Εδώ με έναν ορθολογικό τρόπο η μακροζωία του Μίδα αποδίδεται στο σύστημα  των κατασκόπων του,  το οποίο διασφάλισε τη μακροβιότητα της βασιλείας του.