"Πείτε μου με ποιον μοιάζω": η αινιγματική φύση του Ιησού στο Κατά Θωμάν απόκρυφο ευαγγέλιο


(Λόγιο 13)
Είπεν ο Ιησούς
     στους μαθητές Του: «Συγκρίνετέ με και
  πείτε μου με ποιον μοιάζω». Ο Σίμων Πέτρος
     είπε σ’ Αυτόν: «Μοιάζεις
 με δίκαιο άγγελο». Ο Ματθαίος είπε σ’ Αυτόν:
     «Μοιάζεις με συνετό φιλόσοφο».
         Ο Θωμάς είπε σ’ Αυτόν:
            «Δάσκαλε, το στόμα μου είναι ανίκανο
 να πει με ποιον μοιάζεις». Είπεν ο Ιησούς:
   «Δεν είμαι ο Δάσκαλός σας, γιατί ήπιες
           και μέθυσες απ’ την πηγή
που αναβλύζει από μένα». Τον πήρε, τον πήγε παράμερα,
           του είπε τρεις λέξεις.
             Όταν ο Θωμάς γύρισε στους συντρόφους του, τον ρώτησαν:
          «Τι σου είπε ο Ιησούς;» Τους είπε ο Θωμάς:
             «Αν σας πω έστω και μία από τις λέξεις
           που μου είπε, θα πάρετε πέτρες και
            θα τις ρίξετε πάνω μου∙ και φωτιά θα ξεπηδήσει
           απ’ τις πέτρες και θα σας κατακάψει».

Ερμηνεία
Μολονότι ο Πέτρος στο παρόν λόγιο, όπως και στο λόγιο 114, εκπροσωπεί κατά βάση τους μαθητές, ο Θωμάς είναι αυτός που αποκαλύπτει καλύτερα τη θέση του Ιησού στο πλαίσιο της Γνώσης. Ο Ιησούς είναι κάτι ανώτερο από ό,τι μπορεί να αντιληφθεί ο ανθρώπινος νους. Η εύστοχη απάντηση του Θωμά αποδίδεται από τον Ιησού στη δύναμη κατανόησης που ο ίδιος ως πηγή ζωής έχει σκορπίσει στον κόσμο και την οποία ο Θωμάς αξιοποίησε. Στην πρόκληση του Ιησού προς τους μαθητές να του πουν με ποιον μοιάζει, ο Πέτρος τον παρομοίασε με «δίκαιο άγγελο»∙ στην πρώτη Εκκλησία εκφράστηκε από μερικούς η πίστη ότι ο Ιησούς υπήρξε ένας άγγελος με ανθρώπινη μορφή, ιδέα που συνδέεται πιθανότατα με την ιουδαϊκή αγγελολογία, ενώ από τους Γνωστικούς οι άγγελοι θεωρούνταν κατώτερα όντα∙ από τις τρεις απαντήσεις των μαθητών παρατηρούμε ότι ο Πέτρος δίνει την πιο άστοχη, ενώ και στο λόγιο 114 η παρέμβασή του είναι αδέξια∙ να σημαίνει άραγε μια τέτοια παρουσίαση του Πέτρου στο Κατά Θωμάν και υποβάθμισή του προκειμένου να εξαρθούν άλλα πρόσωπα, όπως ο Ιάκωβος (στο αμέσως προηγούμενο λόγιο 12) και βέβαια ο Θωμάς; Ο Ματθαίος συνέκρινε τον Ιησού με «συνετό φιλόσοφο»∙ δεν αποκλείεται μάλιστα να χρησιμοποίησε την ίδια την ελληνική λέξη, για την οποία δεν υπάρχει ακριβές εβραϊκό ή αραμαϊκό αντίστοιχο (βλ., ωστόσο, το παράλληλο χωρίο Ιώβ 9.4, όπου το khakam liba αποδίδεται ως σοφός γάρ ἐστιν διανοίᾳ). Αλλά και στην Κ.Δ. οι άνθρωποι λένε για τον Ιησού ότι είναι ο Ιωάννης ο Βαπτιστής ή ο Ηλίας, ο Ιερεμίας ή άλλοι προφήτες που ξαναεμφανίστηκαν στη γη. Ο Θωμάς όμως αφού τον προσφώνησε «Δάσκαλε», διακήρυξε σωστά ότι δεν είναι ικανός να κάνει οποιαδήποτε σύγκριση χρησιμοποιώντας ανθρώπινους όρους, για να τον περιγράψει∙ η απάντηση αυτή μοιάζει να μας απομακρύνει από την παλαιοδιαθηκική εσχατολογία, καθώς ο Ιησούς δε λέγεται ότι είναι ο Μεσσίας αλλά άγγελος ή φιλόσοφος ή ότι δεν μπορεί να συγκριθεί με κάτι. Στην απάντησή του ο Ιησούς επέκρινε το Θωμά για την προσφώνησή του (πβ. Μκ. 10.17, όπου ο Ιησούς επικρίνει και πάλι τον άνθρωπο που τον προσφώνησε Διδάσκαλε ἀγαθέ)∙ οι μαθητές άλλωστε δεν είναι δούλοι αλλά φίλοι, ιδέα που βρίσκουμε στον Ιωάννη 15.15, όπως ιωάννεια είναι και η αναφορά στην «πηγή», που πηγάζει από τον Ιησού (4.14). Το μοτίβο της πηγής που αναβλύζει συναντάται και στις Πράξεις του Θωμά 37, 39, 147, ενώ ταυτίζεται από τους Ναασσηνούς με το νερό του «Ευφράτη», δηλαδή με το υπεράνω του στερεώματος ύδωρ (Γέν. 1.7), τροφή, χαρά και τελείωση του τέλειου και πνευματικού ανθρώπου (Ιππόλυτος, Έλεγχος 5.9.18).   
         Στη συνέχεια ο Ιησούς παίρνει παράμερα το Θωμά και του λέει τρεις λόγους που ο Θωμάς αρνήθηκε να αποκαλύψει στους υπόλοιπους μαθητές. Ίσως εδώ θα μας διευκόλυνε ένας συσχετισμός προς το Κατά Ιωάννην, όπου ο Ιησούς διακηρύσσει πάλι στο Θωμά ότι Αυτός είναι «η οδός και η αλήθεια και η ζωή» (14.5-6)∙ πάντως οι τρεις λόγοι παραμένουν άγνωστοι, κρύβουν μέσα τους μεγάλη δύναμη, ενώ δεν αποκλείεται να είναι και προκλητικοί στα αφτιά των Ιουδαίων, αν λάβουμε υπόψη το λιθοβολισμό που μνημονεύεται από το Θωμά, ποινή που επιβαλλόταν από τους Ιουδαίους στους βλάσφημους∙ για το λιθοβολισμό γίνεται λόγος, ωστόσο, και σε άλλα χωρία της Κ.Δ., μόνο όμως ο Ιωάννης (8.59 και 10.31) μιλά για πέτρες που τις σηκώνουν για να τις ρίξουν, όπως αναφέρεται στο λόγιο αυτό του Θωμά, και 10.31. Ο Ιππόλυτος μνημονεύει τρεις μυστικές λέξεις, από τις οποίες, κατά τους Ναασσηνούς, εξαρτιόταν η ίδια η ύπαρξη του κόσμου (Έλεγχος 5.8.4). Η ιδέα πιθανώς προέρχεται από τον Ησαΐα 28.13, όταν ο τελευταίος καλεί όσους θεωρούν τις προφητείες του ασυναρτησίες ν’ ακούσουν το λόγο του Θεού, που εμφανίζεται με τη μορφή τριών λέξεων πάλι. Στην απόκρυφη Πίστη Σοφία (5.136) το άφατο όνομα του Θεού εμφανίζεται με τη μορφή μιας λέξης (ιαω) που αναφέρεται τρεις φορές, και μάλιστα στα Ελληνικά, και αποτελείται από τρία γράμματα που ερμηνεύονται ως εξής: ιώτα, επειδή το σύμπαν έχει δημιουργηθεί και εξελίσσεται, άλφα, επειδή θα επιστρέψει κάποτε στην αρχική του κατάσταση, ωμέγα, επειδή θα γίνει η ολοκλήρωση της πληρότητας των πάντων. Μια παρόμοια με το παρόν λόγιο σκηνή υπάρχει και στις απόκρυφες Πράξεις του Θωμά (κεφ. 47), ενώ στα  μανιχαϊκά Κεφάλαια (Ι 5.26-34) γίνεται επίσης λόγος για τρεις λόγους ή λέξεις, αλλά δε διευκρινίζεται ποιες είναι αυτές. Στο Ευαγγέλιο του Βαρθολομαίου και στο Απόκρυφο του Ιωάννη συνδέονται με τον Πατέρα, τη Μητέρα (ή το Άγιο Πνεύμα) και τον Υιό. Σύμφωνα με ορισμένους μελετητές ο Ιησούς αποκαλύπτει στο Θωμά το απόκρυφο όνομά του, που είναι ahyh   ashr   ahyh, μια φράση που θα μπορούσε να αποδοθεί με το «Εγώ ειμί ο Ων» (βλ. λ.χ. Έξοδος 3.14). Ο Puech υποθέτει ότι ο Ιησούς αποκάλυψε την τριαδικότητά του: Πατήρ, Υιός, Άγιο Πνεύμα. Τέλος, θα μπορούσαν να είναι οι τρεις πρώτες εντολές του επόμενου λογίου (14): «Αν νηστεύετε, αμαρτία θα πέφτει πάνω σας, αν προσεύχεστε, θα κατακριθείτε και αν δίνετε ελεημοσύνη, θα κάνετε κακό στο πνεύμα σας».
Όσο για τη φωτιά που «θα βγει απ’ τις πέτρες και θα σας κατακάψει» θυμίζει τη φωτιά του λογίου 10 και από αυτή την άποψη υποβάλλεται ίσως η ιδέα ότι η αποκάλυψη του θείου μυστηρίου, που εδώ εκφράζεται με τρεις απόρρητους λόγους ή λέξεις, μπορεί να είναι τόσο καταστροφική όσο και η φωτιά για τους αμύητους.

Στο λόγιο 13 ο Θωμάς εμφανίζεται να αναλαμβάνει το ρόλο που η συνοπτική παράδοση επεφύλαξε για τον Πέτρο (βλ. το επεισόδιο στην Καισάρεια του Φιλίππου): στο Θωμά δόθηκε η αποκάλυψη, όχι από τον Πατέρα, όπως στον Πέτρο (Μτ. 16.15-17), αλλά από τον Ιησού, ο οποίος του πρόσφερε να πιεί από την πηγή που εκπηγάζει από Αυτόν, όπως ακριβώς και η πηγή του «ζώντος ύδατος» που οδηγεί στην «αιώνιο ζωή» (Ιω. 4.14). Είναι επομένως εντυπωσιακή η έξαρση του Θωμά έναντι των άλλων μαθητών, αντίστοιχη με αυτή του Πέτρου των Συνοπτικών, βρίσκεται όμως σε συνάφεια με το αμέσως προηγούμενο λόγιο 12, όπου εξαίρεται ο ρόλος του Ιακώβου του αδελφόθεου και ηγέτη της Εκκλησίας των Ιεροσολύμων∙ τα δυο αυτά λόγια μιλούν επώνυμα για δυο σημαντικούς μαθητές και Αποστόλους της Χριστιανοσύνης, ο τρόπος όμως με τον οποίο αντιμετωπίζεται εδώ ο Θωμάς δεν επιβεβαιώνει την εκκεντρική άποψη ότι υπήρξε δίδυμος αδελφός του Ιησού, σε αντίθεση με την ξεκάθαρη πίστη της Εκκλησίας για την εξ αγχιστείας συγγένεια του Ιακώβου με τον Ιησού και την έξαρση της αξίας του με την πραγματικά εντυπωσιακή φράση «που για χάρη του έγιναν ο ουρανός και η γη».